آیا شفافیت آراء موجب اعتدال آراء خواهد شد؟

چندی پیش سخنرانی یکی از روحانیون برجسته‌ی تهران توانسته بود، شفافیت آراء نمایندگان مجلس را دوباره نقل و قول محافل علمی و غیرعلمی کند. مانند هر طرح دیگری، شفافیت آراء مجلس موافقان و مخالفان خود را داشته و دارد. البته نکته‌ی قابل توجهی که درباره این طرح دیده شد، عدم شفافیت و صداقت نمایندگان، قبل و حین رأی‌دهی بود. موافقان این طرح بر حق مردم جهت آگاهی از آراء نمایندگان (در ادبیات حکمرانی موسوم به وکیل) با هدف ارزشیابی رأی آنها و تصمیم برای انتخاب یا عدم انتخاب مجدد آن نمایندگان تأکید دارند و آن را راه حلی برای تعارض منافع نمایندگان و جلوگیری از فساد و ناکارآمدی موجود در مجلس می‌دانند. مخالفان بر موارد گوناگونی که به نظر مهم ترین آنها شیوع پوپولیسم و عدم اعتنا به نظرات کارشناسان و متخصصان است، اصرار می‌ورزند. آن‌ها این طرح را موجب هرج و مرج و به حاشیه رفتن مصالح واقعی مردم دانسته و معتقدند آگاهی ذی‌نفعان (اصیل) از آراء و تصمیمات  نمایندگان (وکیل) موجب دخالت بی‌جا و غیر کارشناسانه‌ی آن‌ها در آراء و تصمیمات می‌گردد.

در این نوشتار قصد بر آن است که به این سؤال پاسخ داده شود که آیا طرح شفافیت آراء به شیوع پوپولیسم و عدم اعتنا به نظرات کارشناسی و تخصصی می‌انجامد؟ آیا شفافیت آراء نمایندگان موجب تشویش نظرات و ترکیب نادرست و کاریکاتوری از آن‌ها نمی‌شود؟ ادعای بنده در این نوشته این است که شفافیت آراء هرچند در کوتاه مدت ممکن است به بعضی کژکارکردها از جمله غیر تخصصی شدن امور بینجامد ولی در بلند مدت شفافیت آراء به اعتدال آراء ختم می شود.

فرض کنید طرح شفافیت آراء به تصویب رسیده است و شما هم نماینده‌اید و می خواهید به طرح «الف» رأی بدهید. اولین نکته این است که شما می اندیشید رأی من را چه کسانی می بینند و هرکدام چه نظری درباره آن خواهند داشت؟ افراد و گروه‌های مختلف از آن راضی اند یا ناراضی؟ رأی دهندگان حوزه انتخابی چه نظری درباره آن دارند؟ شورای نگهبان به عنوان احرازکننده‌ی صلاحیت بنده در دوره‌ی بعدی انتخابات چه؟ دولت به عنوان حامی بنده در اجرای برخی مصوبات استانی و منطقه ای چطور؟ سپاه به عنوان نیروی فعال عرصه های نظامی، اقتصادی و فرهنگی به چه نحو؟ فلان صنف و گروه به عنوان ذی‌نفعان طرح الف چه نظری دارند؟ رسانه‌ها، اندیشکده‌ها و… .

قابل تصور است که رأی دادن برای یک نماینده که قبلا به آسانی و حتی بدون اطلاع از مفاد طرح و لایحه صورت می گرفت، الان دیگر به کاری سخت و مشقت‌بار تبدیل شده است و ارزش‌های چندگانه و در برخی موارد متضاد، محیط رأی دادن یک نماینده را دربرگرفته است. این قضیه باعث شده نماینده، شب قبل از رأی‌گیری با هزار صلاح و مشورت و با دیدن همه جوانب به رأی دادن در مجلس فردا اقدام کند.

ظاهر قضیه این است که در چنین اوضاعی کار کارشناسی کاملا مخدوش می‌شود و آراء بجای فرایند عقلایی فرآیندی شبه سیاسی را طی خواهد کرد. اما اجازه دهید کار کارشناسی و نظرات نخبگان را هم واقعی‌تر ببینیم. نخبگان و کارشناسان هم انسان‌های معمولی هستند که در هاله‌ای از ارزش‌ها و منافع شخصی (گروهی، حزبی و…) می اندیشند و عمل می‌کنند. از این رو کار کارشناسی و تخصص‌محور صرف، واقعا وجود ندارد و تجربیات بشری نیز مؤید این قضیه است. برای مثال بحث تعارض منافع در پژوهش که در مقالات متعددی به آن اشاره شده است، به دلیل وجود چنین واقعیتی درباره پژوهشگران و صاحب نظران است.

حقیقت این است که وقتی فضا مبهم و غیرشفاف است، فقط منافع یک عده‌ی خاص تأمین می شود و وقتی فضا شفاف و روشن می‌شود، منافع همه به میزان داشتن قدرت و رسانه، تأمین می‌شود. بنابراین از طرفی وقتی وضعیت شفاف است، گروه‌ها و اقشار مختلف برای افزایش اثرگذاری خود به دنبال قدرت و رسانه‌ی بیشتر خواهند رفت و از طرف دیگر دولت و مجلس نیز سعی خواهند کرد قبل از ارائه لایحه یا طرح خویش، گفتمان عمومی و منافع گروه های مختلف را با خود همراه کنند. به عبارتی، وقتی شفافیت آراء وجود دارد هم مردم و گروه‌های مختلف مسئولیت‌پذیرتر و جدی‌تر پا به میدان مشارکت در حکمرانی می‌گذارند و هم دولت و مجلس به فکر اصلاح خود بر می‌آیند و تلاش خواهند کرد تا طرح ها و لوایحی کارآمد، جامع و همراه با رضایت گروه‌های مختلف را ارائه دهند. نتیجه‌ی چنین فرایندی تصویب قوانینی است که ارزش‌های مختلف به صورت “اعتدالی” در آن رعایت شده است.

اینجاست که می‌گوییم شفافیت آراء به اعتدال آراء منجر می شود. اعتدال در این‌جا به معنای منظور داشتن ارزش‌ها و منافع افراد و گروه‌های مختلف است. اعتدال آراء وضعیتی است که منافع همه، و نه منافع شخصی و نه منافع عده‌ای خاص، منظور شده باشد و به نظر می رسد که شفافیت آراء گامی مهم در همین راستاست. حالتی که دوست‌داشتنی ترین حالت برای حکمرانان یک جامعه است و باید باشد. آن‌چنان که حضرت امیر(علیه السلام) می فرمایند: وَ لْیَکُنْ أَحَبَّ الْأُمُورِ إِلَیْکَ أَوْسَطُهَا فِی الْحَقِّ وَ أَعَمُّهَا فِی الْعَدْلِ وَ أَجْمَعُهَا لِرِضَى الرَّعِیَّهِ(نهج البلاغه/ نامه۵۳).⁽¹⁾ترجمه: محبوب ترین امور نزد تو میانه ترین آنها در حق، شامل ترین آنها در عدل و فراگیر ترین آنها در جلب رضایت عامه باشد. عرض پایانی این‌که، بسیار امیدواریم شفافیت آراء زمینه برای تحقق شرایطی که میانه در حق، بیشترین شمول در عدل و فراگیر در جلب رضایت مردم باشد، را فراهم آورد؛ شرایطی که در این نوشته به اختصار اعتدال آراء نامیده‌ایم.