این روزها زیاد شنیده می‌شود که مثلا رتبه‌ی ایران در شاخص فساد بهتر یا بدتر شد؛ و یا این‌که حسب سنجش سازمان شفافیت بین‌الملل، ایران جزء فاسدترین کشورهای دنیاست. اما هیچ‌یک از این تحلیل‌ها و یادداشت‌ها دقیق نیستند. این مطالب عموماً به «شاخص ادراک از فساد» اشاره دارند که در ادامه نکات مختصری برای آشنایی با آن ذکر شده است.

پیرامون چیستی شاخص CPI:

• شاخص Corruption Perception Index (که به اختصار CPI نیز گفته می‌شود)، مهم‌ترین و مطرح‌ترین شاخصی است که در حوزه‌ی فساد به صورت بین‌المللی شناخته شده است.

• این شاخص توسط مهم‌ترین و بزرگترین سازمان مردم نهاد (NGO) بین‌المللی در حوزه‌ی مبارزه با فساد، یعنی سازمان شفافیت بین‌المللی (Transparency International)، و از سال ۱۹۹۵ به صورت سالیانه تهیه شده و منتشر می‌گردد. دامنه‌ی شمول کشورها در این فهرست از سال اول ۴۱ کشور و در آخرین نسخه از این شاخص در سال ۲۰۲۰ به ۱۸۰ کشور رسیده است.

• صفحه‌ی رسمی مرتبط با این شاخص عبارت از:

transparency.org/research/cpi/overview

پیرامون معنای شاخص CPI

• شاخص CPI در فارسی به صورت «شاخص ادراک از فساد» ترجمه می‌شود،‌ هر چند که سال‌هاست در رسانه‌ها به نادرستی به صورت «شاخص فساد»، «شاخص شفافیت»، «شاخص مبارزه با فساد» و مانند آن‌ها نیز ترجمه شده است.

• شاخص CPI فساد را اندازه نمی‌گیرد، چرا که فساد پدیده‌ای پنهان است و وقوع آن به سادگی قابل شمارش یا اندازه‌گیری نیست.

• هر پدیده‌ یک واقعیتی دارد و یک ادراک (فردی یا جمعی) از آن واقعیت. واقعیت یک پدیده و ادراک از آن همواره یکسان نیستند. این فاصله در پدیده‌های حوزه‌ی علوم اجتماعی بیشتر نیز می‌گردد، مانند عدالت، رونق اقتصادی، مرزهای سازمان، قدرت، و … . در مورد فساد هم ماجرا همین‌طور است؛ گاهی ادراک از فساد بیشتر از واقعیت موجود است و گاهی کمتر از آن. لذا شاخص CPI صرفاً ادراک عمومی از فساد را اندازه‌گیری می‌کند نه خود آن را.

پیرامون نحوه‌ی تولید شاخص CPI

• شاخص CPI میانگینی است از تعدادی از منابع مرتبط (شاخص‌های بین‌المللی) که سازمان شفافیت بین‌الملل در هر سال آن‌ها را انتخاب می‌کند. لذا تعداد منابع و مصادیق آن‌ها در هر سال ممکن است تغییر کند، هر چند غالب آنها در سال‌های مختلف تقریباً ثابت هستند.

• ممکن است برخی از منابع در برخی سال‌ها رتبه و امتیازی را برای برخی کشورها منتشر نکنند (مثلاً به‌دلیل فقدان اطلاعات قابل اعتماد در آن سال). لذا شاخص CPI در هر سال تنها برای کشورهایی محاسبه می‌شود که حداقل در ۳ مورد از منابع مذکور امتیاز داشته باشند. برای مثال در گزارش سال ۲۰۲۰، ایران تنها در ۷ منبع (از ۱۳ منبع) دارای امتیاز بوده است.

• هر منبعی که در شاخص ادراک از فساد قرار می‌گیرد، استانداردسازی می‌شود تا امکان تجمیع شاخص‌ها با یکدیگر فراهم گردد. در فرآیند استانداردسازی، نمرات تمام منابع به یک مقیاس ۰ تا ۱۰۰ تبدیل می‌شود که در آن ۰ نشانگر بالا‌ترین سطح فساد درک شده، و ۱۰۰ نمایانگر پایین‌ترین سطح فساد درک شده است.

• پس از میانگین‌گیری، شاخص CPI به کشورهای مختلف دنیا امتیازی بین ۰ تا ۱۰۰ می‌دهد که مبتنی بر همین امتیاز، کشورها مرتب شده و در نهایت رتبه‌بندی می‌شوند.

• سازمان شفافیت بین‌الملل هر ساله توضیحات کاملی را پیرامون منابع مورد استفاده در تولید CPI همان سال منتشر می‌کند که این سند مرتبط با شاخص CPI ۲۰۲۰ از طریق این لینک قابل دستیابی است.

• یکی از تفاوت‌های گزارش ۲۰۲۰ با گزارش‌های پیشین، اضافه شدن بحث شیوع بیماری کرونا و فساد است که در آن از مخارج دولت‌ها در زمینه بهداشت و مبارزه با فساد مرتبط با آن سخن گفته است.

پیرامون امتیاز ایران در شاخص CPI

• رتبه‌ی بین‌المللی ایران در شاخص CPI در طول سال‌های مختلف نوسان زیادی داشته است. نمودار زیر این رتبه را در بستر زمان نمایش می‌دهد. طبیعی است که هر چقدر این عدد کمتر باشد، یعنی رتبه‌ی ایران در جایگاه بالاتر و بهتری قرار دارد:

• از سوی دیگر اما رتبه‌ی بین‌المللی، نمی‌تواند به خوبی وضعیت مبارزه با فساد در کشور را نمایش دهد؛ چرا که از یک طرف تعداد کشورهایی که هر ساله مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند تغییر کرده (بیشتر شده)، و از طرف دیگر رتبه‌ی ادراک از فساد ایران نه فقط متأثر از تلاش ایران در زمینه مبارزه فساد خود بوده، بلکه به میزان زیادی متأثر از تغییر وضعیت سایر کشورها نیز هست، چرا که با یک رقابت در این عرصه روبرو هستیم.

• لذا در کنار رتبه، باید امتیاز خالص ایران در طول سال‌های مختلف را نیز بررسی کنیم. نمودار زیر، تغییرات امتیاز کشورمان (به صورت درصد) را در طول سال‌های مختلف نمایش می‌دهد. طبیعی است که این امتیاز هر چقدر بالاتر باشد، نشانگر وضعیت بهتر کشورمان است:

• تصویر زیر، وضعیت رتبه‌ی ادراک از فساد در کشورهای مختلف جهان را در سال ۲۰۲۰ نمایش می‌دهد:

• همچنین وضعیت کشورهای منطقه و مقایسه با ایران را نیز می‌توان در تصویر زیر مشاهده کرد:

برخی انتقادات

• سنجش میزان ادراک از فساد در شاخص CPI دقیق نیست. زیرا برخی از منابع مورد استفاده در CPI مشخصاً بر موضوع فساد تمرکز ندارند.

• مؤسساتی که شاخص‌های مورد استفاده در گزارش CPI را تهیه می‌کنند، در ایران نمایندگی ندارند. به همین دلیل جامعه آماری که برای پیمایش جهت تهیه شاخص‌های خود انجام می‌دهند، عموما شامل ایرانیان خارج از کشور است. به همین دلیل محتمل است که نتایج پیمایش‌های این مؤسسات دچار اریب گردد.

• گزارش CPI بسیاری از مفاسد را دربرنمی‌گیرد. بنابراین نمی‌تواند نتیجه دقیقی در مورد میزان ادراک فساد ارائه کند.

• در بسیاری از منابع مورد استفاده در CPI، ایران دارای امتیاز نیست که این امر موجب کاهش دقت نتیجه و هم‌چنین پایین آمدن رتبه ایران می‌شود. برای مثال، در سال ۲۰۰۹، تنها ۳ منبع دارای امتیاز برای ایران بودند که در آن سال، ایران بدترین رتبه خود در گزارش CPI را کسب کرده بود.

برای مطالعه بیشتر

• دانلود گزارش ادراک از فساد ۲۰۲۰
• دانلود اکسل گزارش ادراک از فساد ۲۰۲۰ به تفکیک کشورها
• دانلود معرفی منابع استفاده شده در گزارش ادراک از فساد ۲۰۲۰
• مطلب مربوط به روش‌شناسی گزارش ادراک از فساد
• گفتگو درباره نتایج و تحلیل‌ها از شاخص ادراک از فساد سال ۲۰۱۷
• گفتگو درباره منابع سازمان شفافیت بین‌الملل برای محاسبه شاخص ادراک از فساد

ضمیمه

منابعی که در تولید گزارش سال ۲۰۲۰ از آن‌ها استفاده شده، عبارتند از: