شفافیت، پدیده‌ای در ظاهر بسیار ساده و در عمل بسیار پیچیده است که عدم در نظر گرفتن این پیچیدگی، می‌تواند باعث خطا در فهم این پدیده شود. به همین دلیل، ارائه‌ای با موضوع آشنایی با شفافیت تهیه کرده‌ایم که در آن معنای دقیق‌تری از شفافیت به نسبت آن‌چه در اذهان وجود دارد، بیان کنیم. در این ارائه علاوه بر مشاهده مصادیقی از آنچه که شفافیت نیست، معانی و تعاریف شفافیت را مرور کرده و با انواع شفافیت آشنا خواهید شد. در ادامه با یادگیری نکات تکمیلی و اشتباهات رایج پیرامون شفافیت، این مفهوم را به خوبی خواهید شناخت. بعد از مشاهده این ارائه شما می‌توانید مصادیق شفافیت را از مصادیقی که به اشتباه شفافیت نامیده می‌شوند، متمایز کرده و فعالیت‌هایی که با عنوان شفافیت انجام می‌شوند اما اصول اساسی شفافیت را دربرندارند، نقد کنید.

فیلم ارائه

مقدمه

کلیپ ارائه شده مربوط به مجموعه‌ای به نام Opon Government Partnership است که از چهار سال پیش، حرکت عظیم بین‌المللی در حوزه شفافیت را شروع کرده است. این کلیپ به این نکته اشاره دارد که شفافیتی که در ابتدا با آن مواجه شده‌ایم، یک سؤال بوده که می‌خواستیم آن را حل کنیم. اما بعدها فهم ما از شفافیت تغییر کرد و شفافیت یک رویکرد حل مسئله شد، یعنی شفافیت برای هر کس که در هر حوزه‌ای فعالیت می‌کند، یک رویکرد برای حل مسئله‌اش است و جنبش Opon Government Partnership  که یک جنبش بین‌المللی است آن را انجام می‌دهد.

شفافیت به عنوان رویکرد حل مسئله، در قالب چند مثال مورد بررسی قرار می‌گیرد.

1. امکان بروز فساد مالی بین مسئولین کشوری: در کشور امکان بروز فساد مالی بین مسئولین کشور وجود دارد. راه‌حل‌هایی که پیشنهاد می‌شود:
   1. راه‌حل‌های سنتی:
      1. رسیدگی متمرکز (قانون پیشنهادی مجلس در سال ۹۱)
      2. مشکلات: تعارض دامنه مشمولان با امکان رسیدگی

• نظارت بر بیش از ۱٫۵ میلیون کارمند و ۰۰۰/۳۰۰ مدیر

1. راه‌حل مبتنی بر شفافیت:
   1. ثبت و اعلام عمومی دارایی‌های مسئولین
2. راندمان (کارآمدی) پایین کارمندان دولتی: کارکنان دولتی راندمان و کارآمدی پایینی دارند. راه‌حل‌هایی که پیشنهاد می‌شود:
   1. راه‌حل سنتی:
      1. تشویق و تنبیه و …
      2. ارزیابی کارمندان

• به کار بردن روش‌های ICT

1. راه‌حل شفافیت:
   1. اتاق‌های شیشه‌ای به جای اتاق‌های انحصاری
2. نرخ و ریسک بالای عمل پیوند قلب: عمل پیوند قلب یکی از سخت‌ترین، پرریسک‌ترین و پرهزینه‌ترین عمل‌هاست. اگر پیوند موفقیت‌آمیز نباشد چه باید کرد؟ راه‌حل‌هایی که پیشنهاد می‌شود:
   1. راه‌حل سنتی:
      1. برگزاری کنفرانس‌ها و سمینارها و کارگاه‌های آموزشی
      2. تشویق دانشگاه‌ها (مقالات، پایان‌نامه‌ها، …)
   2. راه‌حل شفافیت:
      1. افشای نرخ موفقیت عمل‌های قلب بیمارستان‌های مختلف
   3. بروز فساد در هزینه‌های انتخاباتی: هزینه‌های انتخاباتی، فساد زیادی دارد. افراد برای انتخابات هزینه‌های بسیاری صرف می‌کنند که بتوانند از آن برداشت و نمایندگانی در مجلس داشته باشند. راه‌حل‌هایی که پیشنهاد می‌شود:
      1. راه‌حل سنتی:
         1. دستگاه‌های نظارتی ناکارآمد
         2. اگر جرم‌انگاری شود، راه‌حل نظارت است
      2. راه‌حل شفافیت:
         1. افشای میزان و منابع، و نیز نحوه هزینه‌کرد برای کمپین‌های انتخاباتی
      3. عدم التزام به وعده‌های انتخاباتی: درباره وعده‌های انتخاباتی التزامی وجود ندارد. راه‌حل‌هایی که پیشنهاد می‌شود
         1. راه‌حل سنتی:
            1. قول و قسم
         2. راه‌حل شفافیت:
            1. الزام به ثبت و افشای عمومی کلیه وعده‌های انتخاباتی
         3. ضعف، خلأ و نارسایی قوانین: راه‌حل‌هایی که برای ضعف و ناکارآمدی پیشنهاد می‌شود:
            1. راه‌حل سنتی:
               1. اضافه کردن خبرگان و نخبگان جدید به اتاق‌های فکر
               2. تشکیل شوراهای مصلحتی و مشورتی
            2. راه‌حل شفافیت:
               1. ارائه نسخ قوانین و سیاست‌ها پیش از تصویب روی وب، و فراهم‌آوری امکان مشارکت، نقد و ارزیابی، و ارائه نظارت روی آن‌ها.
               2. تعیین اسم فقط یک نفر مشخص به عنوان مسئول هر قانون، تصمیم و …
            3. ناکارآمدی مجلس شورای اسلامی: راه‌حل‌هایی که برای حرفه‌ای نبودن و انجام نشدن وظایف نمایندگان پیشنهاد می‌شود:
               1. راه‌حل سنتی:
                  1. آموزش نمایندگان/ بالابردن معیارهای ورود به مجلس
               2. راه‌حل شفافیت:
                  1. ارائه صوت و ویدئوی صحن و کمیسیون‌های مجلس
                  2. ارائه فایل مکتوب مشروح مذاکرات صحن و کمیسیون‌های مجلس
               3. ضعف جدی در ساختارهای شورایی: راه‌حل‌هایی که برای ضعف شورای شهر، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی فضای مجازی پیشنهاد می‌شود:
                  1. راه‌حل سنتی:
                     1. اضافه کردن نخبگان و کارشناسان به شوراها
                  2. راه‌حل شفافیت:
                     1. شفافیت مشروح مذاکرات
                     2. ارائه صوت و فیلم جلسه

• شفافیت حضور و غیاب (اعضای اصلی و نیز مهمانان)

1. شفافیت هزینه برگزاری جلسه
2. شفافیت کلیه مصوبات و دستاوردها

9. رابطه‌ی فکری ضعیف مردم با حاکمیت: بین مردم، نخبگان و حاکمیت رابطه فکری ضعیفی وجود دارد. راه‌حل‌هایی که پیشنهاد می‌شود:
   1. راه‌حل سنتی:
      1. افزایش مراجعه حضوری مردم
      2. استفاده از خطوط ارتباطی نظیر ایمیل، فکس، تلفن و …
   2. راه‌حل شفافیت:
      1. برگزاری چالش از سوی حاکمیت: ارائه مسائل به مردم (شفافیت) + تعیین جایزه انگیزاننده
   3. کهنه، ضعیف و تکراری بودن محتوای کلاس‌های درسی: راه‌حل‌هایی که برای حل این مشکل پیشنهاد می‌شود:
      1. راه‌حل سنتی:
         1. ارزیابی آخر ترم کلاس‌ها توسط معاونت آموزشی دانشگاه
      2. راه‌حل شفافیت:
         1. ارائه فایل صوتی – تصویری کلیه کلاس‌های درسی روی وب
         2. ارائه فایل‌های تمارین دانشجویان روی وب

• اعلام عمومی نمرات دانشجویان روی وب

1. ارزیابی بیرونی دوره‌ی تحصیلی توسط مخاطبان بیرونی روی وب

11. پژوهش‌های پرهزینه و ضعیف برای دستگاه‌های مختلف حاکمیت: راه‌حل‌هایی که پیشنهاد می‌شود:
    1. راه‌حل سنتی:
       1. استفاده از ناظران و ارزیابان خبره‌تر برای ارزیابی پروژه‌ها
    2. راه‌حل شفافیت:
       1. برگزاری پروژه بصورت چالش
       2. ارائه نتیجه پژوهش برگزیده روی وب + اعلام قبلی این کار به کجری

• مسابقه کشف ایرادهای اساسی در پژوهش‌های علنی اعلام شده

12. عدم اعتماد و نارضایتی مردم از برنامه‌های کلان کشور: مردم اعتماد ندارند و ناراضی هستند و این عدم اعتماد روز‌به‌روز هم در حال افزایش است. راه‌حل‌هایی که برای حل این مشکل پیشنهاد می‌شود:
    1. راه‌حل سنتی:
       1. ما حاکمیت هستیم پس به ما اعتماد کنید.
    2. راه حل شفافیت:
       1. اطلاع مردم از اهداف و برنامه‌ها در سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها
       2. اطلاع مردم از نوع فعالیت‌ها و اقدامات در سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها

• اطلاع مردم از میزان هزینه‌ها و میزان تحقق اهداف در سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها

13. ابهام نسبت به توانمندی منصوبین، شایسته‌سالاری در دستگاه‌ها و …: راه‌حل‌هایی که پیشنهاد می‌شود:
    1. راه‌حل سنتی:
       1. ما حاکمیت هستیم پس به ما اعتماد کنید.
    2. راه‌حل شفافیت:
       1. اعلام عمومی کلیه حکم‌های انتصاب
       2. ذکر دلایل انتصاب در هر حکم انتصاب + اعلام عمومی آن‌ها

• تعیین اهداف مشخص برای افراد + زمان‌های مشخص برای آن‌ها + شاخص‌های مناسب اندازه‌گیری آن‌ها + به مشارکت‌گیری عمومی برای اندازه‌گیری آن ها.

14. ابهام در روندهای برون‌سپاری پروژه‌ها و برنامه‌ها: روندهای برون‌سپاری پروژه‌ها و برنامه‌ها را نمی‌دانیم. راه‌حل‌هایی که پیشنهاد می‌شود:
    1. راه‌حل سنتی:
       1. چون مردم به ما رأی داده‌اند، پس باید به ما اعتماد کنند.
    2. راه‌حل شفافیت:
       1. شفافیت کلیه قراردادهای دولتی (موضوع، کیفیت، هزینه) + اسامی مجریان آن‌ها
    3. رشوه یا هدیه؟ مسئله این است: در حاکمیت وقتی فردی به فرد دیگر هدیه‌ای می‌دهد آیا رشوه است یا هدیه؟ راه‌حل‌هایی که برای این مشکل پیشنهاد می‌شود:
       1. راه‌حل سنتی:
          1. دستگاه‌های نظارتی برای شناسایی هدایا … فرآیندهای قضایی طولانی برای تشخیص مصادیق رشوه
       2. راه‌حل شفافیت:
          1. شفافیت هدایا و ضرورت اعلام هدایای دریافت شده

بخش مهمی از شعر مولانا که مرتبط با این ارائه است:

ما درین انبار گندم می‌کنیم گندم جمع آمده گم می‌کنیم

می‌نیندیشیم آخر ما بهوش کین خلل در گندمست از مکر موش

موش تا انبار ما حفره زدست وز فنش انبار ما ویران شدست

اول ای جان دفع شر موش کن وانگهان در جمع گندم جوش کن

۱ باورها

مسئله اصلی کشور (انقلاب اسلامی، ظهور، …)، اثبات کارآمدی نظام (نه اثبات نظریه ولایت فقیه) است و بزرگ‌ترین تهدید ما، ناکارآمدی حاکمیت و درنتیجه سلب اعتماد عمومی می‌باشد.

۲ نمونه بیانات رهبری

• شفافیت معنایش این است که مسئول در جمهوری اسلامی عملکرد خودش را به‌طور واضح در اختیار مردم قرا بدهد؛ این معنای شفافیت است، باید هم بکنند. ۲۹ شهریور ۸۸
• مسئولان بلندپایه‌ی کشور، قوای سه‌گانه، از خود رهبری تا آحاد مأموران و مدیران، همه باید پاسخگو باشند؛ پاسخگوی کار خود، پاسخگوی تصمیم خود، پاسخگوی سخنی که بر زبان آورده‌اند و تصمیمی که گرفته‌اند؛ این معنای پاسخگویی است؛ این یک حقیقت اسلامی است و همه باید به آن پایبند باشیم. ۲۶ فروردین ۸۳

۳ تعریف شفافیت

شفافیت تعاریف بسیاری دارد که در این‌جا به چند مورد اشاره می‌شود:

• شفافیت به معنای اعطای حق اطلاعاتی مردم به آن‌هاست.
• به ارائه‌ی اطلاعات مناسب در زمان مناسب، با کیفیت مناسب و به افراد مناسب گفته می‌شود.
• ارائه اطلاعاتی از حاکمیت که آگاهی از آن حق مردم است.

۴ مؤلفه‌های اساسی شفافیت

مؤلفه‌های اساسی شفافیت عبارتند از:

• محتوای مشخص
• توسط فرد/ نهاد مشخص
• در زمان مشخص
  • عموماً در اولین فرصت
  • تأخیر، در قاطبه موارد، فایده اطلاعات را از بین می‌برد: قانون ۲۰ سال در عالم سیاست)
• در مکان مشخص
  • روزنامه رسمی
  • هر سازمان در سایت خود
  • همه سازمان‌ها در یک سایت

۵ اهداف شفافیت

• افزایش کارآمدی
• افزایش پاسخگویی
• کاهش هزینه‌ها
• کاهش زمان
• افزایش خروجی‌های مناسب
• کاهش فساد

۶ آثار شفافیت

• افزایش اعتماد مردم
• بهینگی سیستم (چرخش ساختاری)
  • حذف دلال/ حلقه‌ها و فرایندها و افراد زائد
• افزایش سطح و کیفیت تصمیمات
  • کاهش تأثیر منافع فردی، جناحی، …
  • افزایش خبرگی تصمیمات (در تشخیص و تحلیل مسئله و تجویز برای حل آن)
• افزایش سطح توقعات و انتظارات
• ایجاد کسب ‌و کارهای جدید (سطح بالاتر)

۷ شفافیت کجا معنادار است؟

• در رابطه با افراد خاص (کلیه مسئولین اعم از رهبری، رئیس‌جمهور، نمایندگان مجلس و …)
• نهادهای مختلف
• ویژگی‌ها/ رفتارها/ عملکردها/ تفکرات
• جریان‌های پولی، مالی (در دولت و بخش خصوصی)
• اسناد مشخص
• قوانین
• فرایندها، سازوکارها، ساختارها، …

۸ شفافیت برای چه کسانی مفید است؟

• مردم
  • عموم مردم
  • صاحبان کسب‌وکار بالفعل یا بالقوه
• حاکمیت
  • سیاست‌گذاران
  • مدیران و تصمیم‌گیران
  • سیاست‌مداران
  • عموم کارمندان حاکمیت

۹ شفافیت برای چه کسانی مفید نیست؟

• اهل فساد
• اهل کم‌کاری، سستی … (فکر و علم)
• ناتوانان (در فکر و عمل)
• اهل اسراف
• اهل تبذیر

۱۰ ابزارهای شفافیت

• فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)
• قانون
• فرآیند/ ساختار
• فرهنگ
• سایر فناوری‌ها
• معماری
• …

۱۱ استثنائیات شفافیت

شفافیت در دنیا همیشه استثناء دارد و در هیچ‌جایی بدون تدبیر و همه‌جانبه نیست. به‌طور کلی استثنائیات شفافیت شامل موارد زیر می‌باشند:

1. مردم: حریم شخصی افراد
2. مباحث مختلف منافع عامه مانند: مباحث امنیتی، اسرار تجاری

نکته:

در حال حاضر ظرفیت خالی برای تحقق شفافیت بسیار زیاد است

۱۲ موانع تحقق شفافیت

• موانع فرهنگی
  • حاکمیت
  • مردم
• موانع قانونی
• موانع فنی (فناورانه)
• موانع دانشی

۱۳ خلاصه

معناهای مختلف شفافیت شامل:

• ابزار نظارت و ارزیابی
• ابزار اعتمادآفرینی
• ابزار افزایش کارآمدی
• ابزار ارتقاء تصمیم‌گیری
• ابزار مشارکت در اجرا

با تشکر

۱۴ پرسش و پاسخ

• راهکار برای نهادهای تحریمی از جمله وزارت دفاع، صدا و سیما، سپاه و … چیست؟

از آنجا که نهادهای نظامی و امنیتی در هیچ جای دنیا در شفافیت پیشگام نیستند، درنتیجه معقول نیست که به سراغ نهادهای امنیتی برویم. اما برای نهادهای دیگر، کاربرد و فایده شفافیت را به آن‌ها نشان داده و تصمیم و انتخاب را به خودشان می‌سپاریم. با این حال مردم می‌توانند قضاوت کنند و کم‌کم به سمت بالانسی که مد نظر است پیش می‌رود.

• آیا شفافیت از طریق وب همیشه نسخه شفابخش است؟

در اینجا می‌توان به این نکته اشاره کرد که مخاطب شفافیت، عموم مردم نیستند و اطلاعاتی که در تلگرام و … ردوبدل می‌شود را نمی‌توان مصداق شفافیت درنظر گرفت. وقتی اطلاعات بوجود می‌آید، لازم است که نهادهایی بوجود آمده که این اطلاعات را به محصولات دیگری تبدیل کنند که برای جامعه قابل استفاده و فهم باشد و باعث کم شدن مشکلات شود.

• چه میزان از توصیه‌های FATF در ایران باعث شفافیت می‌شود؟ آیا شما نگاه فرصت محور به این مسئله دارید؟

خیر، ما ورود پیدا نکرده‌ایم.

• چگونه شفافیت را ترویج کنیم؟
  • سر مصداق با کسی دعوا نکنیم.
  • به قبلش کاری نداشته باشیم، هر کسی که دوست داشت می‌تواند از گذشته اطلاعات بدهد.