نظر کارشناسی «اندیشکده شفافیت برای ایران»
در مورد طرح شفافیت آراء نمایندگان
در مجلس دهم از سال ۹۷ تا پایان عمر این مجلس چهار طرح در موضوع شفافیت آرای نمایندگان اعلام وصول شد که متأسفانه به دلیل عدم اراده کلیت مجلس هیچ کدام از این طرح‌ها به نتیجه نرسیدند و این موضوع به وجهه مجلس در افکار عمومی آسیب زد.
مجلس یازدهم در شرایطی تشکیل شده است که فقط ۵۶ نماینده از ۲۹۰ نماینده مجلس دهم در آن حضور دارند و این مجلس شروع کار خود را با تغییرات اساسی آغاز کرده است. یکی از شعار‌ها‌ی مهم برای این تغییرات، شفافیت بوده است. موضوعی که رئیس مجلس نیز در اولین نطق خود به شرح ذیل به آن اشاره کرد:«مجلس باید تغییر را از خود آغاز کند و شفاف‌سازی، هوشمندسازی، مردمی‌سازی و کارآمدسازی، چهار رویکرد اصلی در تحوّل مجلس خواهد بود.» اولین اقدام مجلس یازدهم در این راستا اعلام وصول طرح شفافیت آرا نمایندگان با ۱۷۰ امضا در تاریخ ۱۳ خرداد ماه سال ۱۳۹۹ بود.
متن اولیه طرح در نگاه اول دارای محتوای مناسبی است و موضوع شفافیت آرای نمایندگان را پوشش می‌دهد.
آیا این طرح به معنای واقعی شفافیت، به معنای انتشار اطلاعات برای همه مردم است؟
چکیده‌ی نظر اندیشکده:
بله، این طرح به دنبال ایجاد شفافیت واقعی آراء است.
توضیح:
برخلاف طرح‌های دیگر در حوزه‌ی شفافیت (مانند طرح شفافیت هزینه‌های انتخاباتی و شفافیت اموال و دارایی مسئولین که در آنها خبری از شفافیت به معنای انتشار اطلاعات برای عموم مردم نیست)، بند سوم این طرح بیان می کند: « در ماده ۱۱۹ تبصره زیر اضافه می‌شود:
تبصره – هیات رئیسه مجلس موظف است در پایان هر جلسه علنی مجلس شورای اسلامی آرای هر یک از نمایندگان را – به جز مصادیق بند۳ ماده ۱۱۸ – به تفکیک موافق، مخالف، ممتنع و عدم مشارکت در سامانه اطلاع رسانی مجلس شورای اسلامی به طور شفاف اعلام کند. به نحوی که مشاهده و داده پردازی آن برای آحاد ملت امکان پذیر باشد. …» که شفافیت مد نظر افکار عمومی را فراهم می‌آورد.
ماجرای ماده ۱۲۲ و #شفافیت نمایشی چیست؟
چکیده‌ی نظر اندیشکده:
خیر، شفافیت این طرح نمایشی نیست و وجود مکانیزم محرمانگی لازم است.
توضیح:
در بند ششم این طرح بیان شده است:«تبصره ذیل در ماده ۱۲۲ اضافه می‌شود: تبصره – در مواردی که حداقل ۱۵ نفر از نمایندگان درخواست رأی‌گیری مخفی با ورقه دهند، ابتدا بدون بحث، نسبت به درخواست رأی‌گیری می‌شود و در صورت تصویب در اصل مورد درخواست، رأی‌گیری مخفی ورقه انجام خواهد شد.» که برخی انتقادات را به همراه داشته است.
با این حال وجود چنین تبصره‌ای لازم به نظر می‌آید. هم منطق کارشناسی و هم مطالعات تجربیات بین‌المللی در این حوزه نشان می‌دهد شفافیت آراء باید با استثنائاتی همراه باشد و لازم است امکان رأی‌گیری غیرعلنی در مواردی که امنیت ملی و مصالح عمومی در خطر است وجود داشته باشد. به طور کلی این موضوع که وجود چنین استثنائی شاید امکان سوء استفاده را فراهم کند درست است اما باید بیان شود که اگر اراده مجلس بر شفافیت نباشد، وجود یا عدم وجود این بند تاثیر به‌سزایی در نتیجه کار ندارد و ما باید به طور کلی به دنبال نهادینه‌سازی شفافیت در مجلس باشیم.
لازم به ذکر است که مطابق این بند، رأی‌گیری مخفی با درخواست پانزده نماینده و تصویب مجلس صورت می‌پذیرد. طرح در مورد این که آیا اسامی درخواست‌کنندگان و خود رأی‌گیری برای مخفی کردن آرا شفاف بوده و برای عموم منتشر می‌شود، سکوت کرده است. با توجه به ماده ۱۲۶ آیین‌نامه داخلی مجلس که بیان می‌کند: «اسامى کلیه تقاضاکنندگان رأى مخفى یا رأى علنى با ورقه درصورت مشروح مذاکرات مجلس ثبت خواهد شد.» و شرایط در نظرگرفته شده در این طرح برای غیر علنی شدن آرا، اسامی نمایندگان درخواست‌کننده رای‌گیری مخفی در مشروح مذاکرات مجلس ثبت می‌شود و برای عموم مردم قابل دسترس است. رأی‌گیری برای مخفی کردن آرا نیز مطابق مفاد خود این طرح شفاف بوده و نتایج آن منتشر می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد در طرح پیش رو، ظرفیت و امکان زیادی برای محرمانه کردن آرا وجود نداشته و مجلس تنها در شرایط استثنا و با تحمل هزینه‌های اجتماعی دست به چنین کاری بزند. هم‌چنین محدود کردن محرمانگی آرا به رأی‌گیری مخفی با ورقه و کنار گذاشتن دستگاه الکترونیکی در آن، بر دشواری و هزینه‌دار بودن این رویه افزوده است.
برخی نقدهای وارد بر طرح
همان‌طور که بیان شد به طور کلی طرح مذکور طرح خوبی به نظر می‌رسد اما در صورتی که بخواهیم با نگاه موشکافانه‌تری طرح را بررسی کنیم:
یکم.
در بند یک این طرح بیان شده است: «تبصره زیر در ماده ۵ اضافه می‌شود: تبصره ۳ – نماینده رسانه ملی با رعایت شرایط مندرج در این ماده اجازه حضور و تهیه گزارش از جلسات کمیسیون‌های مجلس را خواهند داشت.»
در بند دوم نیز بیان شده است گزارش عملکرد کمیسیون‌ها که ماهانه به هیئت رئیسه داده می‌شود برای عموم مردم نیز منتشر شود.
این دو بند سعی دارند فتح بابی در حوزه شفافیت کمیسیون‌ها ایجاد کنند که تلاش قابل تقدیری است، اما بهتر این بود که رسیدگی به این تبصره در طرح دیگری با عنوان «شفافیت کمیسیون‌ها» و با نگاه جامع‌تری که شفافیت مشروح مذاکرات کمیسیون‌ها و پخش زنده جلسات کمیسیون را شامل می‌شود، موکول گردد.
دوم.
با تصویب بند ۵ این طرح رأی اعتماد و عدم رأی اعتماد به وزیران و هیئت وزیران و رأی عدم کفایت به رئیس‌جمهور از ذیل موضوعاتی که باید در مورد آنها رأی‌گیری مخفی با ورقه انجام شود، خارج می‌شود. با توجه به این‌که بر اساس تجربیات داخلی و بین‌المللی، در موضوع شفافیت آرا در هنگام رأی‌گیری در مورد افراد مضراتی وجود دارد که از فواید آن سبقت می‌گیرد، موضوع این بند نیز به بررسی بیشتر و انجام کار کارشناسی نیاز دارد، چرا‌که مثلاً در صورت منفی رأی دادن یک نماینده به یک وزیر معرفی شده و رأی اعتماد آوردن آن وزیر با نظر اکثریت مجلس تعاملات آتی این نماینده با وزیر دچار چالش جدی خواهد شد.
سوم.
در قسمتی دیگر در انتهای بند ۳ در اصلاح ماده ۱۱۹ بیان شده است:
…«گزارش حضور، غیاب، تأخیر و نیز مأموریت‌های داخلی و خارجی تمام نمایندگان نیز باید هر ماه توسط هیئت رئیسه مجلس به طور شفاف در سامانه مذکور اطلاع‌رسانی شود». ماده ۱۱۹ در قسمت بیان کیفیت آرا در آیین‌نامه داخلی مجلس قرار دارد و اگر چه موضوع بیان شده در حوزه شفافیت حضور و غیاب و مأموریت‌های داخلی و خارجی نمایندگان موضوع مبارکی است اما باید این موضوع با اصلاح مواد مربوط مانند مواد ۸۸، ۹۵ و دیگر مواد مرتبط آیین‌نامه داخلی مجلس تحقق پیدا کند.
بر اساس نظرات کارشناسی و هم‌چنین نظر مرکز پژوهش‌ها‌ی مجلس بهتر بود موضوع شفافیت آرا نیز در ماده‌ی ۱۲۶ به جای ماده‌ی ۱۱۹، در قسمت بیان نتیجه‌ی آرا در آیین‌نامه داخلی مجلس بیان می‌شد.
در پایان ذکر این نکته اهمیت دارد که در حال حاضر اصل موضوع شفافیت آرای نمایندگان اولویت اول است و اصلاح مابقی مسائل با وجود شفافیت آرا آسان تر خواهد شد.
