فساد همانند کوه یخی که بخش کوچکی از آن خارج از آب است، پدیده‌ای پیچیده و دارای ابعاد ناشناخته است. به همین دلیل ریشه‌کن کردن فساد تقریبا ناممکن است. شناخت هرچه بیشتر این پدیده، گام اول مبارزه جدی و دقیق با آن است. در همین راستا ارائه‌ای با موضوع آشنایی با فساد آماده کرده‌ایم که در آن، پیرامون ابعاد کمتر شناخته شده فساد بحث می‌کنیم. شما بعد از مشاهده این ارائه می‌توانید با دقت و ظرافتی بالاتر، فساد را شناسایی کرده و آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهید.

 

فیلم ارائه

 

فساد در کشور ما بحث بسیار داغ و پررونقی است که جزء سوژه‌های بسیار مهم و پُر گفتگو در محافل سیاسی، خانوادگی و دوستانه می‌باشد. این ارائه اندکی متفاوت‌تر است با محتواهایی که در فضای عمومی مطرح می‌شود. درواقع یک رویکرد انسان‌سیاسی یا جامعه‌شناسانه و تقریباً ترکیبی از این‌ها را دارد. همچنین سعی کرده‌ایم که یکسری مبانی و مفروظاتی که معمولاً در مورد فساد تصور می‌شود را با آنچه که باید در مورد فساد مد نظر داشت، مقایسه کنیم.

تذکر:

این ارائه باید با چند ارائه دیگر تکمیل شده و در کنار همدیگر قرار بگیرند تا به اهدافی که می‌خواهیم دست یابیم. چون این ارائه پیرامون فساد است، پس لازم است بدانیم که بعد از شناخت فساد، چکار باید کرد که این خود موضوع ارائه دیگری می‌باشد.

فهرست مطالب

این ارائه از ۳ فصل تشکیل شده است:

• فصل اول: مقدمه
• فصل دوم: آناتومی فساد (بخش اصلی ارائه)
• فصل سوم: تصورات رایج پیرامون فساد

تذکر:

در این ارائه منظور از فساد، بیشتر فسادهای اقتصادی، سیاسی است نه فسادهای اجتماعی، فرهنگی.

۱ فصل اول: مقدمه

در این فصل، به مهم‌ترین مفاسد رخ داده در سال‌های اخیر اشاره می‌کنیم که نمونه‌هایی از مفاسد هستند که کشور را در یک بازه زمانی ملتهب کرد و فضای رسانه‌ای را در دست گرفت، از جمله:

• فساد شهرداری تهران = فساد کرباسچی
• فساد سه هزار میلیاردی ۱۳۹۰
• فساد بابک زنجانی در سال ۱۳۹۲
• فساد صندوق فرهنگیان ۱۳۹۵
• فساد فیش‌های نجومی ۱۳۹۵
• فساد املاک نجومی در شهرداری تهران ۱۳۹۵

۱-۱٫ شاخص ادراک فساد

در شاخص ادراک از فساد، رتبه کشور ما ۱۳۱ از بین ۱۷۶ کشور در سال ۲۰۱۶ شد. این شاخص، فارغ از صحت و سقم روش اندازه‌گیری آن که به چه ترتیب بوده است، مهم‌ترین مرجع استناد در مجامع بین‌المللی است و در انبوهی از شاخص‌های دیگر مورد استفاده قرار گرفته و ارزش بسیار بالایی دارد.

۱-۲٫ چه باید کرد؟

۱-۲-۱٫ باور اول:

در اینجا یک باوری هست با عنوان باور اول که تصویری از ادراک عمومی فساد می‌باشد از جمله:

• با گذشت زمان، بر تعداد مفسدان، شبکه‌ها‌ و پیچیدگی فاسدان افزوده می شود.
• فرآیندهای رسیدگی در دادگاه‌ها هم بسیار طولانی است،
• بسیاری از مفسدان هم که راحت آزاد می‌شوند! اگر در زندان هم بمانند که در دانشگاه مانده‌اند.
• هر روز تعداد مفاسد بیشتر می‌شود
• مسئولین روزبه‌روز بیشتر در فسادها درگیر می‌شوند
• هر روز عدد فساد بزرگ‌تر می‌شود
• کسی که فساد را گزارش می‌دهد هم به تعبیر عمومی به گونی می‌روند.
• مسیر جایگزینی هم نداریم.
• اراده‌ای هم برای اصلاح وجود ندارد.

بنابراین خط سیری که طی شد، یک نتیجه‌ای دارد که کار تمام است.

۱-۲-۲٫ باور دوم:

در مقابل باور اول، باور دومی وجود دارد که بیان می‌کند مقابله با فساد امکان‌پذیر است و از عهده ما هم بر می‌آید.

۱-۲-۳٫ چند سؤال

برای این که به این چطور جواب بدهیم دو راه وجود دارد:

1. روش اثبات
2. سؤال‌های منطقی از خود بپرسیم به عنوان مثال:

• چرا در کشور ما در مقایسه با بسیاری از کشورها فساد تا این حد باالاست؟ (مثلاً رشوه، کلاهبرداری و دروغ‌گویی)
• چرا آمار مراجعات مردم ایران به قوه قضائیه تا این حد بالاست؟
• آیا دستیابی به قدرت و ثروت برای مسئولین آن کشورها وسوسه‌انگیز نیست؟
• چرا فساد در کشور ما به یک معضل حل‌ناشدنی تبدیل شده است تا حدی که برخی آن را ناشی از نوع نظام سیاسی می‌دانند.
• آیا فساد فقط در برخی کشورهای جهان سوم یک معضل لاینحل است؟
• چرا کشورهایی نظیر هند و برزیل (که از نظر فساد به نسبت ما وضعیت اسفبارتری داشتند) توانسته‌اند اقدامات مؤثری انجام دهند؟
• تفاوت این‌ها در چیست؟

ما معتقد هستیم برای هر مشکل، راه‌حلی وجود دارد که اگر آن را بشناسیم، می‌توانیم آن را حل کنیم.

۲ فصل دوم: آناتومی فساد

آناتومی فساد (شناخت پیکره فساد)، اصلی‌ترین فصل این ارائه می‌باشد که دارای ۱۱ بخش است:

1. نامعادله فساد
2. جامعه‌شناسی آماری فساد
3. فساد با ادراک از فساد
4. نمودار تعداد – حجم فساد
5. نمودار تلاش – فساد
6. رقابت دزد و پلیس
7. اقتصاد فساد
8. ساختارهای وسوسه‌انگیز
9. اقتصاد شبکه‌های فساد
10. اقتصاد مقابله با فساد (سمت مسئولین)
11. اقتصاد مقابله با فساد (سمت مردم)

۲-۱٫ بخش اول: نامعادله فساد

یکی از مهم‌ترین بخش‌ها که پایه محسوب می‌شود نامعادله فساد است. یک نامعادله‌ای وجود دارد که هر کسی که می‌خواهد رفتاری را انجام دهد خواه آن رفتار تخلف‌آمیز، نامطلوب و … باشد، آن معادله را در ذهن خود  به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه می‌آورد. سپس می‌گوید که فساد و تخلف من یک منفعتی دارد که در احتمال عدم کشف تخلف ضرب می‌شود. نتیجه ضرب این دو مورد هیچ‌وقت مساوی نیست با اینکه احتمال کشف تخلف باشد و اگر کشف شوم چقدر و چگونه مجازات می‌شوم.

مجازات تخلف × احتمال کشف تخلف ≠ احتمال عدم کشف تخلف × منفعت تخلف

اگر سمت چپ نامساوی، بیشتر شود میل افراد به آن تخلف بیشتر می‌شود. چون احتمال می‌دهند که ۹۵ درصد کشف نشوند و منفعت آن هم بالاست پس تخلف را انجام می‌دهند. اما اگر احتمال کشف تخلف در سمت راست نامساوی تا ۸۰ درصد باشد، آن تخلف اتفاق نمی‌افتد.

در این نامعادله احتمال کشف و احتمال عدم کشف صد‌در‌صد با هم مرتبط هستند درواقع احتمال کشف هرکدام، مساوی است با یک منهای دیگری.

اگر بخواهیم با فساد مقابله کنیم باید سمت چپ را به هر ترتیبی کم کرده و سمت راست را افزایش دهیم.

۲-۲٫ بخش دوم: جامعه‌شناسی آماری فساد

در یک جامعه می‌توان سه دسته افراد را در نظر گرفت که هر کدام دارای ویژگی‌هایی هستند:

1. مفسدین حرفه‌ای
2. اصحاب باد (تعبیر قرآنی)
3. صالحان

از ویژگی‌های مفسدین حرفه‌ای می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فرصت‌طلبی بالا
• ریسک‌پذیری بالا
• مهارت و توانمندی بالا

ویژگی‌های افراد صالح شامل:

• عدم فرصت‌طلبی
• تقوای بالا

ویژگی‌های اصحاب باد:

• نه خودکنترلی بالا
• نه ریسک‌پذیری بالا
• فرصت‌طلب اما ترسو
• پیرو اسوه‌های دو طرف

۲-۳٫ مصادیق

از جمله مصادیق این سه دسته افراد:

مفسدین حرفه‌ای مانند مافیا

اصحاب باد مانند عموم مردم

صالحان مانند پیامبران و اولیاءالله

اگر بخواهیم این سه دسته افراد را بر روی نمودار بیاوریم، از منظر تعداد افراد و میزان ارتکاب فساد، شبیه نمودار زیر می‌شود.

اگر لایه‌ها را به آن اضافه کنیم، رنگ سبز صالحان، رنگ زرد اصحاب باد و رنگ قرمز مفسدین حرفه‌ای را  نشان می‌دهد. تعداد افراد صالح و مفسد حرفه‌ای در جامعه کم است و بیشتر افراد در قسمت وسط قرار می‌گیرند. نمودار هیچ‌وقت متقارن نیست و تحت تأثیر مؤلفه‌های مختلفی چولکی دارد. ویژگی‌های مختلف جامعه بر روی نمودار سمت چپ و راست تأثیر می‌گذارد و آن را منحرف می‌کند.

می‌توان این سؤال را داشته باشیم که وضعیت فعلی کشور ما به چه صورت است؟

۲-۴٫ بخش سوم: فساد یا ادراک از فساد

همه چیز دو واقعیت دارند:

1. واقعیت بیرونی (خود پدیده)
2. واقعیت ذهنی (ادراک افراد از پدیده)

مثال:

• پدیده خورشیدگرفتگی: در گذشته دارای توصیفات فراوانی بود. الزاماً این دو مورد با هم یکی نیستند بلکه می‌توان اثبات کرد که هیچ‌وقت این دو با هم یکی نیستند.
• حزب الله لبنان: در فضای کشور ما ممکن است یک ادراک داشته باشد که چه گروهی هستند اما در کشوری دیگر تصورات متفاوت باشد.
• حقوق زنان در اسلام: زنان در اسلام چه جایگاهی دارند. در اقشار مختلف ممکن است تصورات متفاوتی داشته باشد.

فساد نیز چنین پدیده‌ای است که مانند سایر پدیده‌ها دارای دو واقعیت بیرونی و ذهنی می‌باشد.

۲-۴-۱٫ ادراک از مصادیق فساد چیست؟

سؤال

حجاب در ایران زیاد است یا بی‌حجابی در سایر کشورها؟

دریافت هدیه توسط مسئولین خوب است یا بد؟

ثروت مسئولین خوب است یا بد؟ (در کشور آمریکا ثروت‌مند بودن یک ارزش است)

۲-۴-۲٫ ادراک از تعداد و حجم فساد در کشور

ادراک از تعداد و حجم فساد در کشور به شدت تحت تأثیر مصادیق مشهود از فساد است. یعنی:

• افراد چقدر تجارب فردی (مستقیم یا غیرمستقیم) از فساد داشته باشند.
• همچنین به شدت تحت تأثیر افراد شاخص (خواص) است.

پس:

• ادراک به شدت تحت تأثیر تکرار است، لذا تأثیر فسادهای مکرر بسیار زیاد است.
• تعداد و حجم فساد ادراک شده، بیشتر یا کمتر از واقعیت آن است.
• زیاد بودن مصادیق خُرد فساد نیز سبب ادراک فراگیر بودن فساد می‌شود.

نکته مهم اینست که تعداد فساد گاهی از حجم فساد در ساخت ادراک افراد از فساد مؤثرتر است. در کشوری که پراکندگی فساد بیشتر ولی حجم و مقدار کم باشد ادراک و پراکندگی آن کشور خیلی بیشتر است.

۲-۵٫ بخش چهارم: نمودار تعداد – حجم فساد

در یک نمودار اگر در یک طرف تعداد فساد و در طرف دیگر حجم و پیچیدگی فساد را داشته باشیم متوجه می‌شویم که تعداد کمی فساد داریم که حجم و پیچیدگی بالایی دارند و این در جوامع مختلف عمومی است. مانند افرادی که دزدی‌های حرفه‌ای را مرتکب می‌شوند، کار آن‌ها پیچیده است و حجم چیزی که بدست می‌آورند نیز بیشتر است ولی تعدادشان کمتر است.

۲-۵-۱٫  مصداق فساد بزرگ پنهان: زمین‌خواری

عنوان خبر:

در تاریخ ۸/۲/۱۳۹۳سخنگوی قوه قضائیه گزارشی اعلام کردند مبنی بر این که در سال ۱۳۹۲ حدود ۱۲۲ هزار هکتار زمین‌خواری رفع تصرف شده است.

معادل:

از نظر مساحت، ۱۲۲ هزار هکتار برابر با ۰۰۰/۰۰۰/۲۲۰/۱ میلیارد مترمربع است یعنی در هر ثانیه ۳۹ مترمربع که در یک سال این مقدار تقریباً دو برابر مساحت کشور بحرین شده است.

سرعت:

حال اگر این مقدار مترمربع را برابر ۱۰۰ هزار تومان در نظر بگیریم برابر با ۱۲۲ هزار میلیارد تومان می‌شود، یعنی در هر ثانیه حدودا ۴ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۳ از ماجرای زمین‌خواری تصرف شده است.

مقایسه:

درواقع این عدد در آن سال ۴۰ برابر اختلاس بزرگ سه هزار میلیارد تومانی است که بیش از یک سوم بودجه عمومی کشور (۳۲۰ هزار میلیارد تومان) می‌باشد.

۲-۵-۲٫ اکثر فسادها

از طرف دیگر تعداد زیادی فساد هستند که حجم و پیچیدگی پایینی دارند.

ویژگی اکثر فسادها شامل:

• حجم کم (ارزش کم)
• پیچیدگی کم (تعبیر دله دزدی)

۲-۵-۲-۱٫ نمونه‌ها:

• تخلفات رانندگی
• رشوه‌های اداری
• گران‌فروشی

نکته‌ی مهم:

• برخورد عمده‌ی مردم با این مفاسد
• شکل‌بخشی به تصور مردم از فساد
• از بین رفتن اعتماد عمومی (حرمت اشاعه فساد)

۲-۶٫ بخش پنجم: نمودار تلاش – فساد

منظور از نمودار تلاش فساد این است که چقدر باید برای مقابله با فساد تلاش کنیم تا جلوی فساد گرفته شود.

به نمودار زیر توجه کنید:

در یک طرف میزان تلاش و انرژی که برای مقابله با فساد باید صرف کرد و در سمت دیگر حجم فساد باقیمانده را نشان می‌دهد.

اولین قدم برای مقابله با فساد، تلاش است. نتیجه‌ای که می‌توان گرفت اینست که اقدامات ساده، دقیق و اندک می‌تواند موجب جلوگیری از عموم مفاسد ساده شود. اما تعداد زیادی از اقدامات پیچیده هستند که باید انجام داد تا از اقلیتی از مفاسد پیچیده جلوگیری شود.

یکی از محورهای جدی کشوری که بخواهد سیاستی برای مقابله با فساد داشته باشد، اقدامات اندک و دقیق به منظور انجام اصلاحات گسترده می‌باشد که هدف آن جلب اعتماد و سرمایه اجتماعی است.

نکته:

این نمودار به ما نشان می‌دهد که امکان ریشه‌کنی فساد صفر است زیرا نیاز به انرژی بی‌نهایت است.

۲-۷٫ بخش ششم: رقابت دزد و پلیس

یک رقابت همیشگی که بین دزد و پلیس وجود دارد:

در گام اول دزد، فسادی را انجام می‌دهد. در گام دوم پلیس برای حصر محل رخنه تلاش می‌کند. اگر پلیس این درایت را داشته باشد که بخواهد جلوی رخنه را بگیرد، نتیجه آن کم شدن تعداد دزدها، حرفه‌ای شدن فساد و در آخر برداشت آن فساد بسیار جذاب‌تر می‌شود.

اقدامات بیشتر = جذابیت بالاتر

چون جذابیت بیشتری دارد اقتصادی را ایجاد می‌کند که دزدها تلاش مضاعفی برای دستیابی به آن فساد کنند. مجدداً وقتی دزدی اتفاق می‌افتد، فسادی رخ می‌دهد و پلیس باز باید جلوی رخنه را بگیرد. لذا در جامعه‌ای که تلاش مستمری بین دزد و پلیس داشته باشیم، انتظار می‌رود از تعداد فسادهای ساده کم شده و پیچیدگی‌ها زیاد شود اما هیچ‌وقت به پایان نمی‌رسد.

۲-۷-۱٫ نتایج:

• افزایش روزمره پیچیدگی فساد
• نیاز به خبرگی فزاینده برای ارتکاب فساد
• تقسیم کار، زنجیره و شبکه‌ای شدن فساد
• یارگیری از بدنه اجرائی و نظارتی (پلیس)

۲-۷-۲٫ سؤال:

برخورد پلیس با هکرهای توانمند باید چگونه باشد؟ آیا آن‌ها را زندانی کنند یا برای شناسایی رخنه‌های جدید آن‌ها را به کار گیرند؟

۲-۷-۳٫ اثرات رقابت دزد و پلیس:

• رقابت دزد و پلیس چند اثر مهم دارد. اگر این چرخه رقابت در یک جامعه سالم بچرخد و این رقابت دزد و پلیس همچنان به جلو پیش رود، انتظار داریم در نموداری که قبلاً توضیح داده شد (تعداد فساد، حجم و پیچیدگی فساد) چه اتفاقی بیفتد؟ ممکن است تعداد حجم مقداری تغییر کرده و به سمت پایین و چپ بیاید. یعنی در رابطه با فسادهایی که پیچیدگی آن‌ها کمتر بوده است تعداد آن فسادها به شدت کاهش پیدا می‌کند. از طرف دیگر تعداد فسادهایی که پیچیدگی آن‌ها زیاد بوده نیز کاهش می‌یابد.
• اتفاق دیگری که رخ می‌دهد این است که اگر در جامعه‌ای این حرکت به جلو پیش رود، چولگی نمودار «جامعه‌شناسی آماری» به سمت چپ تمایل پیدا می‌کند، یعنی تمایل و امکان عموم جامعه به ارتکاب فساد کاهش می‌یابد که این اتفاق بسیار خوبی است. اگر مکانیسم درست عمل نکند و پلیس‌ها هم دزد شوند، انتظار می‌رود که نمودار از حالت معمولی خود به سمت راست متمایل شود.

۲-۸٫ بخش هفتم: اقتصاد فساد

اقتصاد فساد بحث بسیار مهمی است که جزء الفبای فساد محسوب می‌شود. فساد یک پدیده است و هر پدیده‌ای تا اقتصاد نداشته باشد نمی‌تواند رشد کند.

دلیل شکل‌گیری و بقای سازوکارهای اجتماعی نفع و فایده است. تا چیزی نفع نداشته باشد نمی‌تواند وجود داشته باشد. این نفع الزاماً و منحصراً مادی نیست، بعضی از نفع‌ها مادی و برخی هم غیرمادی می‌باشند.

۲-۸-۱٫ نفع غیرمادی:

نفع غیرمادی مانند پاسخ به نیازهای فطری و غریزی. از جمله:

• خانواده: نیاز جنسی، نیاز عاطفی، نیاز به حمایت
• دین: نیاز به رشد و هدایت، نیاز به آرامش و اطمینان
• کوهنوردی: ضمانت سلامتی، لذت طبیعت‌گردی

۲-۸-۱-۱٫ نکته:

نفع‌های غیرمادی عموماً ضامن وجود و بقای سازوکارهای اجتماعی خُرد (فردی با اجتماعی کوچک) است.

۲-۸-۲٫ نفع مادی:

نفع مادی مانند شکل‌گیری عرضه و تقاضای معنادار.

دلیل وجود عموم سازوکارهای بزرگ اجتماعی:

• گسترده شدن دامنه‌ی مخاطبان
• شکل‌گیری نهادهای واسط و مقوٌم فرآیندها
• ضمانت بقای سازوکارها

۲-۸-۲-۱٫ مثال:

• اقتصاد دین: عمران مساجد، خمس و زکات، نذورات و صدقات، ماجرای اربعین
• اقتصاد خانواده: مهریه، تأمین نان‌آوری، نفقه

۲-۸-۲-۲٫ مثال‌های اجتماعی‌تر:

• یدک‌کش‌هایی برای عبور ماشین‌ها از طغیان فصلی یک رودخانه
• فروش میوه فصلی (گوجه سبز، توت فرنگی، ملون …)
• فروش بادبادک در شهرهای ساحلی
• مؤسسات کنکور محور

اگر بخواهیم از یک زاویه دیگر نگاه کنیم بسیاری از سازوکارهای مطلوب اجتماعی هنوز به وجود نیامده‌اند. زیرا اقتصاد (منفعت) پیدا نکرده‌اند.

برای مثال:

• علوم انسانی- سیاسی (بدون اقتصاد)
• هنر اسلامی (با اقتصاد حداقل)
• ارتباط صنعت- دانشگاه- حاکمیت (بدون اقتصاد)

مجدداً از زاویه‌ای دیگر:

سازوکارهای اجتماعی نامطلوب، ماندگارند مادامی که اقتصاد منفعت دارند و بالعکس.

برای مثال موارد زیر وجود دارند بخاطر این که اقتصاد دارند:

• خدمت نگارش مقاله و پایان نامه
• تکدی‌گری، بچه‌های خیابانی و کودکان کار
• قاچاق در شهرهای مرزی
• دستفروشی در قطار شهری
• خدمت نظام وظیفه
• پست‌های سازمانی بی‌کارکرد در سازمان‌های مختلف
• ساختارها و فرآیندهای معیوب

فساد هم از این قواعد مستثنی نیست. ایجاد و بقای فساد، ناشی از اقتصاد آن است. هر چقدر فساد اقتصادی‌تر باشد، قدرتمندتر خواهد بود.

۲-۸-۲-۳٫ چند نمونه:

• اقتصادِ «نصب خط تولید برای نشان دادن فعالیت در محل»
• اقتصادِ «جعل اعتبار، اسناد، مجوزها، فاکتور و … (املاک، گمرک، مالیات، تحصیل، کسب‌وکار و …)»
• اقتصادِ «تدوین اسناد پاسخ استعلام متناسب با درخواست مشتری»
• اقتصادِ «زندان‌خوابی (قبول قاچاق کالا توسط فرد غیرمجرم و دریافت مزد، به دلیل سقف دو سال زندان برای هر مقدار از قاچاق کالا)»
• اقتصادِ «پیمانکاری برای قطع درختان»
• اقتصادِ «شرخری در وصول مطالبات»
• اقتصادِ «شهادت دروغ در دادگاه‌ها»

۲-۹٫ بخش هشتم: ساختارهای وسوسه‌انگیز

محور هشتم از آناتومی فساد، ساختارهای وسوسه‌انگیز است. افرادی که با تئوری بازی‌ها آشنایی دارند می‌دانند که شاید معروف‌ترین نوع گیمی که در طول بازی‌ها داریم، مدل خاصی به نام دوراهی زندانی می‌باشد.

برای مثال دو نفر را انتخاب و آن‌ها را از هم جدا کرده‌اند تا امکان تعامل و صحبت کردن نداشته باشند. به آن‌ها گفته می‌شود که اگر بابت جرمی که مرتکب شده اند، اعتراف نکنند، آن‌ها را به زندان می فرستند. اما اگر اعتراف کنند بخاطر این کار، مجازات آن‌ها را می‌بخشند. اگر هر دو اعتراف کنند به دلیل این که تمام جزئیات را می‌گویند، درنتیجه مجازاتشان خیلی سنگین شده و میزان زندانی که می‌روند کمتر است.

گاهی اوقات در جامعه شرایطی به‌صورت طبیعی وجود دارد که افراد را به سمت عدم انطباق (تخلف) سوق می‌دهد. زیرا هر کسی به تنهایی تحلیل می‌کند و هیچ‌کس به صورت جمعی تحلیل را انجام نمی‌دهد.

۲-۹-۱٫ نمونه مصادیق سازوکارهای اجتماعی مبتنی بر اعتماد یا سواری مجانی:

یک سازمان اجتماعی به خوبی کار می‌کند وقتی که اعتماد جدی بین افراد باشد. جاهایی که ممکن است خطر سواری مجانی وجود داشته باشد شامل:

• رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی
• پدیده صف ایستادن
• نریختن زباله در طبیعت
• توافق کاهش کربن
• برداشت از ذخایر مشترک گازی
• تفاهم منع گسترش سلاح
• پدیده تقلب (امتحانات، تولید …)
• دوپینگ در مسابقات
• فعالیت‌های گروهی
• سازوکار هزینه شارژ آپارتمان‌ها
• مجلس و سایر جلسات شورایی

۲-۱۰٫ بخش نهم: اقتصاد شبکه‌های فساد

اگر اقتصاد قوی و با ثبات باشد و تمایل به بقا و کمال داشته باشد، درنتیجه شاهد پدیده‌ای به اسم شبکه‌های فساد هستیم.

ویژگی‌ها:

• منظور از شبکه فساد، وجود بازیگرهای مختلف با کارکردهای مکمل و وابسته به هم و هر کدام متمرکز با توانمندی بالا.
• هزینه شکستن زنجیره بسیار بالا است چون اقتصاد خوبی دارد.

۲-۱۱٫ بخش دهم: اقتصاد مقابله با فساد (سمت مأمورین)

این اقتصاد را از دو منظر بررسی می‌کنیم.

۲-۱۱-۱٫ اقدام

پلیس می‌خواهد علیه فساد اقدام کند، چیزی که به ذهنش می‌رسد شامل:

خطر جانی برای او دارد.

چرا باید منفعت درازمدت را به دلیل منفعت کوتاه‌مدت به خطر اندازد. به عنوان مثال:

• مدیر: شما موقت هستید و ما دائم
• انگیزه حراست (نظارت درون سازمانی) در مقابله با فساد
• افشاگری در تعاملات دوستانه یا خویشاوندی

۲-۱۱-۲٫ عدم اقدام

اگر پلیس بخواهد علیه فساد اقدام نکند، مطالبی که به ذهنش خطور می‌کند شامل:

• امکان دریافت رشوه (موقت)
• سود معنادار طولانی (بخشی از ارتزاق وی از وقوع فساد است). مانند آنتی‌ویروس‌ها
• آیا کسی مؤاخذه می‌شود و باید پاسخ دهد.

۲-۱۱-۳٫ ارزیابی یک راهکار: دریافت پاداش به ازای کشف فساد

به ازای هر فسادی که کشف شود جایزه‌ای دریافت می‌کنند. این نمودار نشان می‌دهد که هرچقدر با متخلفین برخورد کند حجم فساد موجود کم می‌شود که امری کاملاً منطقی است. از طرف دیگر گفته شد که هرچقدر کشف کردید به شما پول بیشتری داده می‌شود.

اما نه، چرا؟ زیرا سود مبارزه با فساد در ابتدا شروع به زیاد شدن می‌کند. درواقع با کشف فساد بیشتر، سود بیشتری دریافت می‌کند. از یک جایی به بعد شیب کم می‌شود و در آخر شروع به منفی شدن می‌کند.

به چه دلیل؟

چون فساد شروع به از بین رفتن می‌کند و فساد کمتر می‌شود درنتیجه منبع درآمد نیز شروع به قطع شدن می‌کند. بنابراین تلاش می‌کند که در نقطه اوج آن را نگه دارد.

مکانیزم جایزه به ازای کشف فساد بسیار معیوب است. نباید گفت که به ازای هر مقدار کشف فساد به شما جایزه می‌دهیم، بلکه باید گفت که شما یک بودجه ثابتی دارید. پس هرچقدر فسادی که وجود دارد بیشتر شود از بودجه تو کم می‌شود. یعنی باید پاداش به ازای سلامت بدهیم نه به ازای وجود خلاف. زیرا پاداش به ازای کشف فساد سیاست اشتباهی است.

۲-۱۲٫ بخش یازدهم: اقتصاد مقابله با فساد (سمت مردم)

اقتصاد مقابله با فساد یک سمت مردم هم دارد. مردم چه انگیزه‌ای برای مقابله با فساد دارند که بخواهند شرکت کنند؟

۲-۱۲-۱٫ روش‌های مشارکت مردم در مقابله با فساد:

مردم می‌توانند فساد را گزارش دهند. از طریق:

• شماره تلفن‌هایی نظیر ۱۱۳ (وزارت اطلاعات)
• شماره‌های پیامکی برای ارسال گزارش، ایمیل، در قالب ارسال مکتوبات …

۲-۱۲-۲٫ ارزیابی منفعت:

می‌خواهیم اقتصاد ارزیابی منفعت را حساب کنیم.

1. زمانی: اختصاص
2. مالی: منفی (هزینه زمانی و ارتباطی)
3. جانی: ریسک انتقام

۳ فصل سوم: تحولات رایج پیرامون فساد

این فصل به تصورات رایجی که پیرامون فساد وجود دارد می‌پردازد. بخش‌های این فصل عبارتند از:

1. انواع فساد
2. ریشه و علل رخداد فساد
3. محل عمده رخداد فساد
4. علل اصلی ناکامی در مقابله با فساد
5. بزرگ‌ترین فساد
6. سنجش فساد
7. مطالبات مردم و رسانه‌ها
8. ریشه بی‌اعتمادی مردم
9. مفاهیم اصلی این حوزه
10. روش‌های مبارزه با فساد

۳-۱٫ انواع فساد

۳-۱-۱٫ تصور رایج

انواع تصورات رایج در فساد شامل:

دزدی، رشوه، اختلاس، پارتی‌بازی، رانت، اخاذی، پول‌شویی و …

مهم‌تر از تصورات بالا این است که گفته می‌شود مفاسد جرم‌ا‌نگاری شده‌اند و مشکل ما در کشف آن‌هاست. این گزاره رایج فراوان شنیده شده که ما مشکل قانون نداریم بلکه مشکل اجرا داریم.

۳-۱-۲٫ تصور صحیح

مفاسدی وجود دارند که کمتر شناخته شده‌اند. از جمله:

درب‌های چرخان، حمایت‌گرایی، بهشت مالیاتی، شرکت‌های سوری، صفحه برخط سازمان شفافیت بین‌الملل.

در اینجا می‌خواهیم بگوییم که اولاً همه فسادها و مواضع آن‌ها را نمی‌شناسیم و می‌خواهیم ادعا کنیم که عمده مفاسد، اساساً یا جرم‌انگاری نشده‌اند و یا بسیار ضعیف جرم‌انگاری شده‌اند.

از جمله این مصادیق:

ماده «۹۱» قانون مدیریت خدمات کشوری در مورد بحث هدایا بیان می کند که استفاده از هرگونه امتیاز، تسهیلات، حق مشاوره، هدیه و موارد مشابه در مقابل انجام وظایف اداری و وظایف مرتبط با شغل کارمندان دستگاه‌های اجرایی در تمام سطوح از افراد حقیقی و حقوقی به جزء دستگاه‌های ذیربط خود تخلف محسوب می‌شود و نباید دریافت شود.

۳-۲٫ ریشه و علل رخداد فساد

۳-۲-۱٫ تصور رایج

تصور رایج این است که یکسری افراد فاسد که عمدتاً از مسئولین ارشد یا نزدیکان آن‌ها می باشند، با یکدیگر مرتبط بوده و شبکه مفسد هستند. با این استدلال باید چکار کرد؟ راه‌حل مبارزه با فساد این است که:

• مسئولین برخی از کشورهای خارجی انسان‌ترند. چون فسادشان کمتر است.
• پس باید همه مسئولین را آتش زد و مردم مسئولیت‌ها را بر عهده بگیرند.

۳-۲-۲٫ تصور صحیح

تصور صحیح این است که ریشه اصلی فسادی که به وجود می‌آید، ساختارها و سازوکارهای فسادخیز هستند.

چند مثال:

1. تفاوت باران شدید در یک شهر بیابانی با باران یک شهر استوایی
2. احتمال وجود مگس پیرامون یک شیرینی سرباز و یک شیرینی سربسته
3. بچه‌ها + سرسره = سُرخوردن از سرسره (انتظار رفتار خلاف حداقلی است)
4. سطحی مسطح و صیقلی + خیس شدن = خطر سرخوردن

۳-۳٫ نتیجه:

تغییر مسئولین از حجم فساد نخواهند کاشت مگر موقت و ناپایدار.

چند مثال دیگر:

• فرض کنید شهری داریم که خانه‌های آن بدون دیوار هستند. وضع اقتصادی مردم نیز مرفه نیست و بحث نظارتی و جدی هم نداریم. درنتیجه انتظار می‌رود بر تعداد دزدان افزوده شود.

راهکار چیست؟ چگونه می‌توان فسادخیزی را کم کنیم؟ از طریق:

• بالا بودن مجازات در صورت کشف فساد
• برخورداری عمومی از زندگی متوسط

مثال دیگر:

فرض کنید حوادث رانندگی فراوانی در محل خاصی از جاده‌های کشور رخ می‌دهد. برای کاهش این حوادث می‌توان چند کار انجام داد:

• توصیه به مردم به عدم رانندگی در خواب‌آلودگی
• الزام خودروسازی به نصب بیشتر کیسه‌های هوا
• تأسیس اورژانس در محل
• افزایش جریمه برای رانندگان متخلف
• بررسی علل خطرخیزی آن نقطه از جاده و تلاش برای مرتفع کردن آن

۳-۴٫ مصادیق ساختارهای فاسد

اگر بخواهیم یک دسته‌بندی کلی از مصادیق ساختارهای فاسد را بیان کنیم، ساختارهایی که با فساد در تعامل‌اند دو دسته هستند:

• یا از فساد پیشگیری می‌کنند که شامل:
  • عدم مدیریت تعارض منافع
  • عدم مهار اقتصاد فاسد
• یا ساختارهای درمانی فاسد هستند که شامل:
  • بحث‌های نظارتی
  • عدم ایجاد اقتصاد مبارزه با فساد

۳-۵٫ محل عمده رخداد فساد

۳-۵-۱٫ تصور رایج

چه کسانی مرتکب فساد می‌شوند؟ مسئولین ارشد کشور

۳-۵-۲٫ تصور صحیح

فسادهای متعددی در بدنه میانی و پایینی اداری و عموم مردم رخ می دهد.

۳-۵-۲-۱٫ نکته:

• فساد مسئولین ارشد، فساد مشهود است. بنابراین قله کوه چون علنی است، تصور می‌شود که آن‌ها بیشترین فساد را مرتکب می‌شوند.
• اما فساد بدنه میانی و پایینی عموماً نامشهود و پنهان است.

درواقع بیشترین اثرگذاری فساد مربوط به قسمت میانی و پایینی و خود مردم است

۳-۶٫ علل اصلی ناکامی در مقابله با فساد

۳-۶-۱٫ تصور‎ رایج

تصورات رایج علل ناکامی در مقابله با فساد:

• عدم عزم مسئولین ارشد در مقابله با فساد
• کمبود دستگاه‌های نظارتی با بودجه ناکافی آن‌ها
• همدست بودن دستگاه‌های ناظر با مفسدان

۳-۶-۲٫ تصور صحیح

• عدم شناخت فساد، ریشه‌ها، علل و روش‌های مقابله با آن
• رویکرد فردمحور (مفسد) در برخورد با فساد

۳-۷٫ بزرگ‌ترین فساد

۳-۷-۱٫ تصور رایج

بزرگ‌ترین فساد، فسادی است که رقمش بزرگ‌تر باشد.

• غارت بیت‌المال
• رانت و امتیازات به خود و نزدیکان
• رشوه

۳-۷-۲٫ تصور صحیح

تصورات صحیح از بزرگ‌ترین فساد :

• عدم کارآمدی (عدم تخصص)
• ناتوانی در مقابله با فساد آشکار
• هدر رفتن منابع و سرمایه‌ها (فساد پنهان)

نکته:

اساساً به دلیل مفاسد پنهان، مفاسد آشکار بوجود می‌آید.

۳-۸٫ سنجش فساد

۳-۸-۱٫ تصور رایج

آیا سنجش فساد امکان‌پذیر است؟ بله، می‌توان فساد را شمرد و اندازه‌گیری کرد.

مثال: شاخص CPI

۳-۸-۲٫ تصور صحیح

ادراک را می‌توان با دشواری سنجش کرد اما سنجش خود فساد غیرممکن است.

۳-۹٫ مطالبات مردم و رسانه‌ها

۳-۹-۱٫ تصور رایج

• مطالبه‌ای خوب است که به دستگاه‌های نظارتی هجمه داشته باشد. (برخورد با مفسدین)
• ترتیب نگاه به دستگاه‌ها: ابتدا قوه قضائیه، قوه مجریه و سپس قوه مقننه

۳-۹-۲٫ تصور صحیح

واقعیت قضیه کاملاً برعکس است. ترتیب نگاه به صورت:

اول: مجلس

دوم: قوه مجریه (دولت)

سوم: قوه قضائیه

اصل ماجرا مجلس است که مهم‌ترین دستگاه قانون‌گذاری و نظارتی کشور می‌باشد.

۳-۱۰٫ ریشه بی‌اعتمادی مردم

۳-۱۰-۱٫ تصور رایج

تصور رایج این است که چون فساد کشف می‌شود درنتیجه مردم بی‌اعتماد می‌شوند.

۳-۱۰-۲٫ تصور صحیح

ریشه بی‌اعتمادی مردم، تعدد رخداد مفاسد و برخورد روزانه با آن است.

۳-۱۱٫ مفاهیم اصلی حوزه فساد

۳-۱۱-۱٫ تصور رایج

تصورات رایج از مفاهیم اصلی حوزه فساد شامل:

• دستگاه‌های نظارتی
• قضاوت سریع و عادلانه
• رسانه‌های آزاد

برای مقابله با فساد باید در کشور رسانه‌های آزاد داشته باشیم.

۳-۱۱-۲٫ تصور صحیح

تصور صحیح از مفاهیم اصلی فساد شامل:

• اقتصاد فساد
• اقتصاد مقابله با فساد (پیشگیری، کشف، برخورد)
• تعارض منافع
• شفافیت
• نظارت عمومی

۳-۱۲٫ روش‌های مبارزه با فساد

۳-۱۲-۱٫ تصور رایج

تصورات رایج عبارتند از:

• جدیٌت در دستگیری دانه‌درشت‌ها و آقازاده‌ها
• ایجاد سازمان‌های جدید مبارزه با فساد (رویکرد ایجاد سازمان در حل مسائل)
• نظارت متمرکز (نمونه اصل ۱۴۲ قانون اساسی و رویکرد قوه قضائیه)

۳-۱۲-۲٫ تصور صحیح

تصورات صحیح روش‌های مبارزه با فساد شامل:

اصلاح ساختارها و استقرار فرآیندهای لازم

موضوع بخش دوم این ارائه پیرامون مبارزه با فساد

۳-۱۳٫ خلاصه

جدول زیر خلاصه مطالب گفته شده را نشان می‌دهد.

محور	باورهای رایج نادرست	باورهای صحیح
انواع مفاسد	رشوه، اختلاس، دزدی، رانت و… مفاسد جرم‌انگاری شده‌اند، مشکل در کشف آنهاست.	بسیاری از مفاسد (گاهآ لغزشگاه‌ها و مفاسد اصلی) اساسا جرم‌انگاری نشده‌اند. آنهایی هم که شده‌اند، بعضا نادرست و نارس.
علل رخداد فساد	عدم عزم مسئولین در مقابله با فساد کمبود دستگاه‌های نظارتی یا بودجه ناکافی	ساختارها و سازوکارهای فسادخیز
علل اصلی ناکامی در مقابله با فساد	آدم‌های فاسد	عدم شناخت فساد، ریشه‌ها و روش‌های مقابله رویکرد فرد محور (مفسد) در برخورد با فساد
بزرگترین فساد	مفاسدی که بالاترین رقم‌ها را داشتند.	عدم کارآمدی (عدم تخصص)
سنجش فساد	شدنی (CPI)	امکان‌ناپذیر (کوه یخ)
مطالبات مردم و رسانه‌ها	قوه قضائیه، بعد دولت، بعد مجلس	مجلس، بعد دولت، بعد قوه قضائیه
محل عمده رخداد مفاسد	سطح مسئولین ارشد	بدنه میانی و پایینی اداری، و عموم مردم!
ریشه بی‌اعتمادی مردم	اعلام کشف فساد و مقابله با آن	تعدد رخداد مفاسد و برخورد روزانه مردم با آن
مفاهیم اصلی حوزه فساد	دستگاه‌های نظارتی قضاوت سریع و عادلانه رسانه‌های آزاد	اقتصاد فساد، اقتصاد مقابله با فساد تعارض منافع، شفافیت، نظارت عمومی
روش‌های مقابله با فساد	برخورد با دانه‌درشت‌ها و آقازاده‌ها ایجاد سازمان‌های جدید مبارزه با فساد (نظارت متمرکز)	اصلاح ساختارها و استقرار فرایندهای لازم

 

۴ جمع‌بندی

مهم‌ترین نکته این ارائه:

ضعیف و حداقلی بودن آگاهی عمومی از فساد و مبارزه با آن

هر فردی، جمعی، قومی، کشوری در هر زمینه‌ای مشکل داشته باشد، باید برای مرتفع کردنش تلاش کند. با توجه به فراگیر بودن فساد در کشور ما، چرا تلاش برای فهم و مرتقع کردنش اینقدر حداقلی است؟

۴-۱٫ روایت‌هایی از ائمه:

• رسول اکرم (ص) می‌فرمایند: «دانایی سرآمد همه خوبی‌ها و نادانی سرآمد همه بدی‌هاست».
• امیرالمؤمنین علی (ع) می‌فرمایند: «نادانی ریشه همه بدی‌هاست».