پروژه طراحی و توسعه سامانه پایش تعارض منافع در ایران

مدیریت تعارض منافع در همه حوزه‌ها و سطوح مختلف حاکمیتی، جز با شناخت گلوگاه‌های اصلی شکل‌گیری زمینه آن، که همان مواضع رخداد تعارض‌منافع است، امکان‌پذیر نیست. برای این کار، علاوه بر مفهوم شناسی تعارض منافع و دسته‌بندی انواع و اشکال تعارض منافع، نیازمند استخراج مصادیق آن هستیم. شناسایی این مصادیق، کمک بسیاری در طراحی سازوکارها و انجام اقدامات لازم به منظور مدیریت تعارض منافع و کاهش اثرات مخرب آن خواهد داشت. بدین ترتیب شناخت مصادیق تعارض منافع و تلاش برای مدیریت و به حداقل رساندن مواضع رخداد آن، از اولویت‌های بحث پیشگیری از فساد به شمار می‌آید. با این حال متأسفانه شناخت اندکی از این مفهوم، مصادیق و تبعات آن در نظام سیاسی-اجتماعی ما و راه‌های مدیریت آن وجود دارد و دقیقاً همین مسئله است که مبارزه‌ی پیشگیرانه با فساد را با دشواری‌های مهمی روبرو کرده است.

همچنین تاکنون تلاش‌هایی در جهت شناسایی مصادیق تعارض منافع در دستگاه‌ها و نظامات به طور پراکنده توسط موسسات معدودی انجام شده است که نتایج برخی از آنها منتشر شده و برخی نیز امکان انتشار نیافته است. تا زمانی که این مصادیق در فضای عمومی کشور مطرح نشود و افراد مختلفی در تدوین، تکمیل، ترویج و مطالبه‌گری آن مشارکت نکنند، نمی‌توان انتظار حرکتی جدی در راستای مدیریت تعارض منافع و مبارزه با فساد داشت. تعارض منافع باید به عنوان مسئله و دغدغه همه افراد و دلسوزان کشور قرار گیرد و هر کس در هر جایگاهی نسبت به آن واکنش نشان دهد و نقشی ایفا نماید.

امروزه با فراگیر شدن ابزارهای نوین اطلاعاتی و ارتباطی، این ابزارها فرصت و امکانی را برای ترویج مفهوم و گفتمان سازی و همچنین هم‌افزایی و انجام اقدامات جمع سپارانه فراهم می‌کند. از آنجایی که تغییرات جدی در راستای اصلاح و بهبود فرایندهای کشور و پیش‌گیری از فساد، نیازمند اراده جمعی و مطالبه عمومی مردم است، ایجاد بستر فنی ارتباطی در قالب سامانه‌های اینترنتی ضروری است. پروژه حاضر که به سفارش سازمان بازرسی کل کشور و توسط اندیشکده شفافیت برای ایران، انجام شده است، در پی فراهم آوردن این بستر با ارائه ماژول‌های مختلف و متنوع است که در ادامه معرفی خواهد شد.

الف. گردآوری موقعیت‌های تعارض منافع در ایران

هدف از این ماژول، شناسایی موقعیت‌های تعارض منافع (فردی و ساختاری) در دستگاه‌های اجرایی کشور است و خروجی مورد انتظار، تهیه لیست اولیه‌ای از انواع موقعیت‌های تعارض منافع در برخی از دستگاه‌‌های اجرایی کشور و قرار دادن آن در سامانه پایش تعارض منافع به عنوان نمونه‌هایی از این موقعیت‌هاست که در ادامه با مشارکت جویی از مردم خصوصا نخبگان به روش جمع سپاری، تلاش برای تکمیل لیست صورت خواهد گرفت. به عبارتی، در این سامانه، تلاش شده تا موقعیت‌های مختلف تعارض منافع (بدون ذکر نام فرد) در دستگاه‌های مختلف، گردآوری شود. بدین منظور مسیری برای ارسال مطالب برای کاربر ثبت کننده‌ی اطلاعات (هویت مشخص نیست، فقط می‌تواند پیام بفرستد) ایجاد شده است. افراد در این سامانه گزارش خود را ثبت می‌کنند و گزارش‌ها پس از تأیید دبیر، در سامانه نمایش داده می‌شوند.

در این سامانه برخی دستگاه‌های دولتی دارای یک صفحه‌ی پروفایل اختصاصی هستند که در آن فهرستی از موقعیت‌های احتمالی تعارض منافع در آن سازمان، راهکارهای ارائه شده و غیره، نمایش داده می‌شود. هم‌چنین تجمیع دستگاه‌های دولتی از حیث تعارض منافع به مخاطب یک نگاه کلان از وضعیت این حوزه می‌دهد.

به طور کلی اهداف این قسمت عبارتند از:

• گردآوری نظام‌مند و مستند موقعیت‌های تعارض منافع
• استخراج نقشه‌ی کلی تعارض منافع در کشور و رصد وضعیت آن
• فعال‌سازی ظرفیت مردم و نخبگان برای گردآوری موقعیت‌های تعارض منافع
• ارائه ساختار‌یافته از تعارض منافع در کشور و ارائه پروفایل برای برخی از دستگاه‌های اجرایی و موقعیت‌های تعارض منافع ذیل آن
• رصد پیشرفت مدیریت تعارض منافع با استفاده از رویکرد جمع‌سپاری

ب) تجربیات بین‌المللی و بررسی تطبیقی ابعاد حقوقی

یکی از اقدامات زیرساختی که برای مدیریت تعارض منافع ضروری است، قوانین و دستورالعمل‌های اجرایی است. بدین منظور،  آشنایی با تجربیات سایر کشورها در تدوین این قوانین و دستورالعمل‌ها می‌تواند بسیار راهگشا باشد. در این بخش قوانین و مقرراتی که در خصوص مدیریت تعارض منافع در سایر کشورها (در مرحله اول: کشورهای اروپایی) وجود دارد، ترجمه و درج می‌شود و وضعیت این کشورها (مشابه آنچه در سایت یوروپام (http://europam.eu) وجود دارد) به صورت دسته‌بندی شده ارائه می‌شود.

اهداف این بخش از سامانه را می‌توان نکات زیر دانست:

• ترویج ادبیات حوزه شفافیت و تعارض منافع، کمک‌های سیاسی، پاسخگویی دولت، تدارکات عمومی و…
• دستیابی به شاخص‌ها و مقایسه‌ بین کشورها در زمینه شفافیت، پاسخگویی دولت، افشای مالی، تعارض منافع، کمک‌های سیاسی، آزادی اطلاعات، تدارکات عمومی و غیره.
• ارزیابی وضعیت قوانین کشورهای مختلف در زمینه شفافیت، پاسخگویی دولت، افشای مالی، تعارض منافع، کمک های سیاسی، آزادی اطلاعات، تدارکات عمومی و غیره.
• آشنایی با قوانین کشورهای اروپایی در زمینه شفافیت، پاسخگویی دولت، افشای مالی، تعارض منافع، کمک های سیاسی، آزادی اطلاعات، تدارکات عمومی و غیره.

ج) بررسی قوانین ایران در حوزه تعارض منافع

در ایران، قانونی مستقل با عنوان تعارض منافع وجود ندارد. اما کم و بیش مفاهیم آن در قانون‌های مختلف به صورت پراکنده وجود دارند. در این بخش، تمامی قوانینی که به نحوی به حوزه تعارض منافع مرتبط بوده‌اند، با ذکر مواد مربوطه، بیان شده‌ است. همچنین سعی شده تا از چارچوب مندرج در یوروپام استفاده شده و قوانین تعارض منافع به تفکیک جایگاه‌های ریاست دولت، وزرا، اعضای مجلس و کلیه کارکنان دولتی در سه بخش محدودیت‌های تعارض منافع، مجازات‌ها و نظارت‌های مرتبط با تعارض منافع در ایران خلاصه شوند.

د) بخش بلاگ آموزشی-پژوهشی در زمینه تعارض منافع

در بخشی از این سامانه، صفحه آموزشی-پژوهشی با موضوع تخصصی تعارض منافع با نام مجله ایجاد شده است. در این وبلاگ سعی شده تا مهمترین مطالب علمی و ویدیوهای آموزشی خلاصه شوند.