این هفته خبر رونمایی از سامانه شفافیت وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی منتشر شد. در این یادداشت به‌صورت مختصر و مفید، این سامانه را بررسی کرده‌ایم. برای مشاهده سامانه مذکور می‌توانید به آدرس http://shafaf.mcls.gov.ir مراجعه کنید.
این سامانه شفافیت را می‌توان در سه سطح بررسی و تحلیل کرد. سطح نخست، اطلاع از سیاست‌های و نقشه راه شفافیت سازمانی است که اقدام به راه‌اندازی سامانه شفافیت کرده است. سطح دوم، مسائل سامانه‌ای از جمله تجربه کاربری، ظاهر سامانه و دسترسی به داده‌ها را بررسی می‌کند. سطح سوم مربوط به استانداردهای انتشار داده در سامانه است. اینکه چه چیزی را چگونه و در چه زمانی منتشر کنیم، در سطح سوم تحلیل بررسی می‌شود.
سطح نخست: فقدان نقشه راه شفافیت
در بخش‌های گوناگون این سامانه به این مهم اشاره شده که این اطلاعات با دستور وزیر منتشر شده است. ارائه اطلاعاتی که پیش از این در سایت‌های مختلف به‌صورت پراکنده وجود داشته‌اند، در یک سایت به شکلی متمرکز اتفاق مثبت و مبارکی است. این همان گامی است که سامانه شفافیت وزارت رفاه برداشته است و به نظر می‌رسد در ظاهر و طراحی سامانه خود از نمونه نسبتا موفق «شهرداری تهران» الگو گرفته است.
اما طراحی سامانه و ایجاد دسترسی به لینک‌هایی از داخل سایت وزارتخانه، فعالیتی نیست که بتوان نام آن را شفافیت گذاشت. برای گام برداشتن در مسیر شفافیت باید برنامه مدون و نقشه راهی داشت. این نقشه راه مشخص می‌کند که سازمان قرار است از کجا به کجا برسد. همچنین به ناظران و دنبال‌کنندگان اجازه می‌دهد عملکرد سازمان مربوطه را بسنجند. در نبود چنین نقشه راهی، هر اطلاعاتی که منتشر می‌شود می‌تواند به‌عنوان مصداقی از شفافیت جلوه داده شود و معیاری نیز برای قضاوت عملکرد وجود ندارد. باز هم در مثال شهرداری تهران، این سازمان با نظر شورای شهر و بعد از طراحی برنامه‌ای، به‌صورت تدریجی اقدام به انتشار اطلاعات کرد و می‌توان سامانه شفافیت شهرداری تهران را ناظر به هدف دانست.
در نبود چنین برنامه‌ای ما نمی‌توانیم تشخیص دهیم چه اطلاعاتی در راستای اجرایی کردن برنامه شفافیت یک سازمان منتشر شده و کدام یک از اطلاعات، ارزش چندانی ندارد و تنها به اسم شفافیت منتشر شده است. در این صورت می‌توان داده‌هایی را که در جای دیگری به دلیل قوانین، الزام انتشار آن وجود دارد، با نام شفافیت منتشر کنیم. به‌عنوان مثال، سامانه بخشی را به شرکتهای زیرمجموعه وزارت اختصاص داده و به اسم شفافیت، صورت‌های مالی این شرکت‌ها را منتشر کرده است. این صورت‌های مالی اما به دلیل حضور این شرکت‌ها در بازار سرمایه و الزام و اجبار سازمان بورس، منتشر شده است. اطلاعات مربوط به شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی (شستا) و بانک رفاه کارگران از این دسته است. شستا، ممکن است به لحاظ مالی شفاف باشد، اما موضوعات و ابهامات دیگری دارد که شفاف نیستند و در این سامانه نیز به آن پرداخته نشده است.
قبل از رونمایی از سامانه، باید شاخص‌های شفافیت یک سازمان را شناسایی کنیم و براساس آن مشخص شود که چه داده‌هایی قرار است منتشر شوند. به‌عنوان مثال می‌خواهیم اطلاعات کارمندان را منتشر کنیم؟ حقوق و مزایای مدیران را چطور؟ اطلاعات مناقصه‌ها و مزایده‌ها و شرکت‌کنندگان در آنها چی؟ درباره همه این موضوعات باید تصمیم‌گیری شود. آگاهی از شاخص‌های شفافیت هر دستگاه می‌تواند به سنجش عملکرد واحدها و شرکت‌ها زیرمجموعه آن کمک کند.
سطح دوم: تجربه کاربری نامناسب
سامانه به لحاظ تجربه کاربری وضعیت مناسبی ندارد. فرآیندهای پیچیده و تو در تو، مخاطب را گیج کرده و دسترسی به اطلاعات را دشوار می‌سازد. در بررسی چنین سامانه‌هایی قانونی وجود دارد که می‌گوید نهایتا با سه کلیک باید بتوانیم به داده‌ای که می‌خواهیم برسیم. در سامانه وزارت رفاه به ندرت چنین اتفاقی می‌افتد. به‌عنوان مثال، بخش مربوط به «پنجره واحد اطلاع‌رسانی مجوزهای وزارت» تنها شما را از لینکی به لینک دیگر منتقل می‌کند تا نهایتا به قسمتی از سایت آن اداره یا سازمان انتقال داده شوید. در بخش‌های مربوط به دریافت‌کنندگان تسهیلات اشتغال پایدار روستایی و کسب‌وکارهای آسیب‌دیده از کرونا نیز، فرآیند دسترسی به اطلاعات سخت است. تا زمانی که تمامی فیلدهای اطلاعاتی توسط کاربر پر نشود و عبارت امنیتی نوشته نشود، نمی‌توان داده‌ها را مشاهده کرد. این ضعف بزرگی است و ضرورتی ندارد برای اطلاعاتی که چندان حساس نیستند، دسترسی تا این اندازه دشوار باشد.
دسته‌بندی‌ها به درستی انجام نشده و پیدا کردن داده‌ها دشوار است. راهی وجود ندارد که بفهمیم چه داده‌هایی وجود دارند و چه داده‌هایی نه. به لحاظ شکلی و طراحی نیز سامانه ضعف دارد.
سطح سوم: جای خالی استاندارد انتشار داده‌ها
استاندارد انتشار داده‌ها به ما می‌گوید داده‌ها را چگونه باید منتشر کرد. مثلا اگر از جلسه‌ای فایل صوتی آن موجود است، باید آن را منتشر کنیم یا نه؟ افراد باید از مصوبات دستگاه‌ها باخبر باشند یا نه؟ اگر بله، دسترسی آنها به چه نحوی باشد؟ سوالاتی از این جنس به ما می‌گویند علاوه بر اینکه باید بدانیم چه چیزی را منتشر کنیم، چگونگی انتشار نیز اهمیت فراوان دارد. در کنار این، به‌روز بودن و کامل بودن داده‌ها دو معیار مهم برای سنجش انتشار داده‌ها به صورت استاندارد است. البته لازم به ذکر است که در سامانه‌های شفافیت باید صحت‌سنجی صورت بگیرد. یعنی اینکه بتوانیم به نحوی متوجه شویم داده‌هایی که منتشر شده، کامل و صحیح هستند یا نه. در این سامانه امکان اعتبارسنجی وجود ندارد.
جمع‌بندی:
با توجه به همه آنچه که گفته شد می‌توان گفت که سه معیار اصلی که معرف سامانه‌های شفافیت است، عبارتند از:
۱) داشتن نقشه راه شفافیت، شناسایی شاخص‌های شفافیت و معلوم بودن داده‌هایی که باید منتشر شوند،
۲) برخورداری از سامانه‌ای منظم، مرتب، با دسترسی‌های آسان و تجربه کاربری مناسب،
۳) طراحی استاندارد انتشار داده‌ها.
ضمن تقدیر از تلاش وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی باید گفت که سامانه رونمایی‌شده نمره قابل قبولی در این سه معیار نمی‌گیرد. به‌علاوه همان‌طور که اشاره شد، اهتمام و دستور وزیر برای انتشار اطلاعات اتفاق مبارکی است اما ممکن است وزیر بعدی، به هر دلیلی تمایل به ادامه این روند نداشته باشد و این موضوع امکان مطالبه‌گری را سلب می‌کند. ضروری است علاوه بر اصلاح محتوایی و شکلی سامانه، اقداماتی انجام شود تا انتشار این اطلاعات تبدیل به مصوبه‌ای شود که پایه و اساس محکم‌تری پیدا کند.
