تعارض منافع اصلی‌ترین زمینه بروز فساد است. اگر بتوانیم تعارض منافع را مدیریت کنیم، می‌توانیم از بروز فساد به مقدار زیادی پیشگیری کنیم. «اندیشکده شفافیت برای ایران» با بررسی این موضوع و در نظر گرفتن اهمیت شناخت و راهکارهای مدیریت تعارض منافع، اقدامات مختلفی را از جمله فعالیت‌های پژوهشی، اجرایی و ترویجی برای گفتمان‌سازی این موضوع در دستور کار قرار داده است. در ادامه با مجموعه موشن‌گرافیک‌های «آشنایی با تعارض منافع» که توسط اندیشکده شفافیت برای ایران به سفارش ستاد رونق تولید صداوسیما تولید شده است، آشنا شوید.
در هر قسمت از این قسمت‌های این مجموعه یکی از اشکال تعارض منافع مورد بررسی قرار گرفته است.
۱- راهی جز مدیریت تعارض منافع نداریم!
می‌توان اصلی‌ترین بستر بروز فساد را، تعارض منافع دانست. پس برای رهایی از فساد، راهی جز مدیریت تعارض منافع نداریم. خیلی از کشورهای دنیا مسیر حرکت به سمت مدیریت تعارض منافع را شروع کرده‌اند. کشور ما هم سال ۹۸ دولت لایحه مدیریت تعارض منافع را به مجلس ارائه کرد. برای مطالعه بیشتر به این لینک مراجعه کنید. https://tp4.ir/H21U
۲- مصادیق روز تعارض منافع در ایران
منافع یعنی فردی که در مقام تصمیم‌گیری قرار دارد، بین نفع شخصی خود و خانواده خود از یک طرف و نفع عموم مردم در طرف دیگر، قرار گیرد. اگر این فرد در این موقعیت نفع شخصی خود را انتخاب کند، مرتکب فساد شده است. اینکه نمایندگان مجلس که میزان تعرفه واردات را مشخص می‌کنند، خود به واردات کالا اقدام کنند، یعنی تعارض منافع. اینکه وزیر بهداشت که باید در خصوص بیمارستان‌ها تصمیم‌گیری کند، خود صاحب بیمارستان باشد یعنی تعارض منافع. مصادیق زیادی از تعارض منافع در ساختار فعلی کشور ما وجود دارد که باید هرچه سریعتر برای مدیریت آن برنامه‌ریزی گردد. تعارض منافع اصلی‌ترین بستر بروز فساد است.
برای مطالعه بیشتر به این لینک مراجعه کنید. https://tp4.ir/567/
۳- تعارض منافع درآمد و وظیفه
درآمد خلبانان در گرو رونق صنعت هواپیمایی است و رونق این صنعت عامل رونق اقتصاد. افزایش درآمد مهندسین عمران در گرو رونق بازار مسکن است و رونق این بازار، عامل رونق اقتصاد. آیا افزایش درآمد شاغلین همه اصناف را می‌توان خبر خوبی دانست که به رشد اقتصاد و سرمایه اجتماعی جامعه کمک می‌کند؟
یکی از انواع تعارض منافع، «تعارض منافع درآمد و وظیفه» است؛ یعنی در بعضی اصناف، اگر سیستم درآمد شاغلین آن صنف اشتباه باشد، هرچه‌قدر کارشان را بهتر انجام دهند، مشتری کمتری پیدا می‌کنند و در نتیجه درآمدشان هم کمتر میشود. در این حالت این افراد در موقعیت تعارض منافع قرار دارند که آیا کارشان را به بهترین شکل انجام دهند یا به درآمد آینده خود فکر کنند؟ «تعارض منافع درآمد و وظیفه» را می‌توان با اصلاح سیستم درآمدی شاغلین آن صنف، مدیریت کرد. مثلاً در خیلی از کشورها، پزشکان با ویزیت بیمار پولی را دریافت نمی‌کنند بلکه هر پزشک مسئول سلامتی تعداد افراد مشخصی است و هرچه‌قدر این افراد بیشتر بیمار شوند، درآمد آن پزشک کمتر میشود و هرچه‌قدر این افراد سالم‌تر باشند، درآمد بیشتری نصیب پزشک میشود. این طرح را می‌توان در قالب طرح پزشک خانواده در کشور ایران پیاده کرد که البته جزئیات زیادی دارد که باید به صورت تخصصی مورد بررسی قرار بگیرد.
برای مطالعه بیشتر به این لینک مراجعه کنید. https://tp4.ir/U5Nm
۴- تعارض منافع ناظر و منظور
رجع رسیدگی به شکایات و تخلفات خودروسازهای داخلی، سازمان حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان است که زیر نظر وزارت صنعت، معدن، تجارت فعالیت می‌کند. از طرفی رئیس خودروسازی‌های داخلی را هم وزیر صنعت، معدن، تجارت مشخص می‌کند. یعنی شکایت از یکی از زیرمجموعه‌های وزارت صنعت را باید نزد یکی دیگر از زیرمجموعه‌های آن ببرید!
یکی از انواع تعارض منافع، «تعارض منافع ناظر و منظور» است. یعنی فرد یا نهادی که باید مورد نظارت قرار بگیرد، خودش نظارت بر خودش را انجام میدهد. این تعارض منافع می‌تواند بستر ایجاد فسادها و ناکارامدی‌های زیادی شود که با مدیریت آن، باید از بروز آن‌ها پیشگیری کرد. یکی از مصادیق این نوع از تعارض منافع را در مجلس شورای اسلامی شاهد هستیم. «هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان» که مسئول بررسی تخلفات و شکایات از نمایندگان است را نمایندگانی تشکیل می‌دهند که منتخب همه نمایندگان هستند. یعنی نمایندگان مجلس خودشان افرادی را انتخاب می‌کنند که بر آن‌ها نظارت کنند! به نظر شما این فرآیند باعث ناکارامدی نمایندگان مجلس و شکل‌گیری فساد نیست؟
برای مطالعه بیشتر به این لینک مراجعه کنید. https://tp4.ir/aGUp
۵- درب‌های گردان، از مهم‌ترین انواع تعارض منافع
به جا به جایی مدیران بین بخش عمومی و خصوصی اصطلاحاً «درب گردان» گفته میشود که می‌تواند منجر به بروز فساد شود. مثلاً فردی که در وزارتخانه صنعت، معدن و تجارت است و پس از بازنشستگی در شرکت خصوصی واردات کالا مشغول به فعالیت میشود، در موقعیت تعارض منافع درب‌های گردان قرار گرفته است. زمانی که در وزارتخانه مشغول است می‌تواند تصمیمات را به نحوی اتخاذ کند که در آینده منفعت شخصی او را بیشتر کند و اگر این کار را بکند، مرتکب فساد شده است. با مدیریت این نوع از تعارض منافع، می‌توان از بروز فسادهای زیادی پیشگیری کرد.
مثالی از موقعیت تعارض منافع «درب‌های گردان»: https://discuss.tp4.ir/t/topic/1360/2
۶- تعارض منافع ناشی از روابط خویشاوندی
«تعارض منافع ناشی از روابط خویشاوندی» یکی از اشکال مهم تعارض منافع در عرصه حکمرانی است. این شکل از تعارض منافع، زمانی اتفاق می‌افتد که مقام مسئول، در یک موقعیت تصمیم‌گیری قرار گیرد که در یک سوی آن منفعت عموم مردم قرار دارد و در سوی دیگر منفعت خانواده و خویشاوندانش قرار دارد. اگر این مقام مسئول، منفعت خویشاوندانش را مورد نظر قرار دهد، مرتکب فساد شده است. در خیلی از کشورهای دنیا، قوانین محکمی برای مدیریت این نوع از تعارض منافع در نظر گرفته شده است.
تعارض منافع؛ عامل اصلی شکل‌گیری فساد در حاکمیت: https://tp4.ir/564/
۷- تعارض منافع ناشی از روابط قومی، منطقه‌ای و سیاسی
فرض کنید مربی تیم باشگاهی شهر «الف» که اهل همین شهر است به عنوان سرمربی تیم ملی انتخاب شود. این مربی وقتی می‌خواهد بازیکنان را برای تیم ملی دعوت کند در موقعیت تعارض منافع قرار دارد؛ از یک طرف، بیشتر تمایل به جذب بازیکنان همشهری خود دارد و از طرف دیگر ممکن است در شهرهای دیگر بازیکنان بهتر و حرفه‌ای تری باشند که برای بازی در تیم ملی استحقاق بیشتری داشته باشند. «تعارض منافع ناشی از انگیزه‌های قومی و منطقه‌ای» نوعی از تعارض منافع است که هم مدیران اجرایی کشور و هم نمایندگان مجلس ممکن است در آن موقعیت قرار گیرند. مثلاً نماینده مجلسی را تصور کنید که از یک حوزه انتخابیه کم جمعیت به مجلس وارد شده و به خاطر قولی که به مردم داده است، قصد احداث فرودگاه در آن حوزه را دارد. در صورتی که این تصمیم به نفع کشور نیست. یکی از راه‌های مدیریت این نوع از تعارض منافع است.
مطالعه تجربه کشور کنیا در مدیریت تعارض منافع: https://tp4.ir/428/
۸- اشتغال همزمان مدیران دولتی
فرض کنید مدیر یکی از بانک‌های دولتی به صورت همزمان مدیر یک شرکت هم باشد و از بانک خود تقاضای وام کند و خود او هم این تقاضا را تأیید کند. اشتغال همزمان مدیران دولتی علاوه بر اینکه از تمرکز آن فرد در انجام وظایف و پیشبرد اهداف کم می‌کند، می‌تواند زمینه‌ساز بروز فساد باشد. مثلاً نماینده‌ای در کمیسیون انرژی مجلس عضویت دارد و همزمان در یک شرکت نفتی مشغول به فعالیت است. هنگام اظهار نظر، رأی‌دهی و به طور کلی تصمیم‌گیری و نظارت در کمیسیون در موقعیت تعارض منافع قرار دارد چون خودش در تصمیماتی که می‌گیرد و نظراتی که میدهد، ذی‌نفع است و نتیجه تصمیمات کمیسیون بر منافع اون تأثیرگذار خواهد بود.
مطالعه بیشتر در مورد اشتغال همزمان مدیران دولتی: https://tp4.ir/773/
۹- پذیرش هدیه، از مهم‌ترین اشکال تعارض منافع
در عرف اجتماعی، اهدای هدیه، امری پسندیده به شمار می‌رود که در برخی مناسبت‌ها، به یک فرد یا گروه، اهداء میشود. اما در حوزه حکمرانی، این امر پسندیده نیست. هدیه صرفاً محدود به حوزه روابط شخصی نیست و در حوزه روابط غیر شخصی نیز ممکن است، اهداء شود. گهگاه به کارکنان دولتی، در قبال انجام وظیفه‌ی رسمی‌شان، هدایایی پیشنهاد میشود. معمولاً این هدایا نشانه قدردانی و سپاسگزاری هستند و حاوی انتظاری نیستند. با این حال، پذیرش هدیه، ممکن است بر مقام دولتی در تصمیم‌گیری درباره فرد یا سازمان اهداء‌کننده، تاثیر بگذارد. تفاوت رشوه و پذیرش هدیه نیز در همین است؛ در رشوه، مقام دولتی در ازای انجام کار مشخصی پول یا هدیه را دریافت می‌کند اما در پذیرش هدیه انتظار متقابلی وجود ندارد.
شفافیت هدایای دریافتی مسئولین یکی از راه‌های مدیریت این نوع از تعارض منافع است. با این موضوع بیشتر آشنا شوید: https://tp4.ir/VxSa
۱۰-چاه علامه حلی، یک نمونه عالی از مدیریت تعارض منافع
تعارض منافع یعنی موقعیتی که یک مقام تصمیم‌گیر بین منافع شخصی و خانواده‌گی‌اش و همچنین منافع عموم مردم بر سر دوراهی قرار گیرد. تعارض منافع به خودی خود فساد نیست، اما اگر مقام دولتی در آن دو راهی منافع شخصی خود را انتخاب کند، مرتکب فساد شده است. با وجود اینکه موضوع تعارض منافع و مدیریت آن سابقه چندانی در جهان ندارد، اما «علامه حلی» از بزرگان مذهب تشیع، ششصد سال پیش به این موضوع توجه کرده و هنگام صدور یک فتوای فقهی، تعارض منافع خویش را مدیریت کرده است.
آیا می‌توان «تعارض منافع» را در کشور با یک نسخه مدیریت کرد؟ https://tp4.ir/gYu_
۱۱- تعارض منافع نمایندگان مجلس
موقعیت تعارض منافع، ممکن است در همه نهادها و سازمان‌‌ها ایجاد شود. مثلاً اگر به نماینده‌ای که در کمیسیون انرژی مجلس حضور دارد، از سوی مقامات وزارت نفت پیشنهاد شود که پس از پایان دوره نمایندگی به سمتی مناسب در این وزارتخانه منصوب خواهد شد، این پیشنهاد، نماینده را در موقعیت تعارض منافع قرار میدهد.
در خیلی از مجالس قانون‌گذاری در دنیا، نمایندگانی که هنگام یک رأی‌گیری در موقعیت تعارض منافع قرار دارند، حق شرکت در رأی‌گیری را ندارند و نباید نسبت به آن موضوع رأی بدهند.
