سامانه قانونبان با هدف تقویت نظارت عمومی بر عملکرد دستگاههای اجرایی، اوایل تیرماه سال جاری توسط ریاست قوه قضائیه رونمایی شد. مهدی فلاحیان، مسئول تیم حقوقی اندیشکده شفافیت برای ایران، این اقدام را حامل پیامی برای دستگاههای اجرایی و نیز دستگاههای نظارتی میداند. فلاحیان در پنجمین دهه نظام جمهوری اسلامی، فقدان ابزار نوین حکمرانی را چالشی جدی برای نظام حکمرانی کشور میداند و امید دارد سامانه قانونبان بخشی از این خلا را پرکند. به زعم فلاحیان از مواهب راهاندازی سامانه قانونبان، نهتنها شهروندان عادی بلکه بدنه حقوقی کشور و بخش خصوصی نیز منتفع خواهند شد.
جامعه اندیشکدهها طی گفت و گو با مهدی فلاحیان، مدیر سایت قانونبان، ضرورت وجود این سامانه و نحوه سازوکار آن در نظام حکمرانی کشور را بررسی کرده است.
از اهداف قانونبان و ضرورت ایجادش صحبت کنید. ایده اولیه و اقدامات نخستین چطور شکل گرفت؟
دغدغه اصلی و یکی از ماموریتهای اصلی اندیشکده شفافیت برای ایران، ارتقا کارآمدی حکمرانی در کشور است. در این راستا سامانه قانونبان، از تقاطع دو دغدغه اصلی اندیشکده شفافیت برای ایران شکل گرفت؛ اول، شفافیت نظام هنجاری کشور و دوم، شفافیت عملکرد دستگاه های اجرایی.
اینک با بیش از ده هزار عنوان قانون در تاریخ قانونگذاری کشور مواجهیم که اگر این عدد را در مواد و احکام هر قانون ضرب کنیم، به عدد سرسام آوری میرسیم. اما این قوانین به درستی شناسایی نمیشوند. یعنی حقوقی که هر قانون برای مردم و تکلیفی که برای دستگاهها ایجاد میکند، شناخته شده نیست. علاوه بر این، حجم زیاد قوانین مصوب در کشور، باعث میشود گاهی به مرور زمان به فراموشی سپرده شوند. در این باره، دغدغه اندیشکده شفافیت برای ایران، شفافیت در نظام هنجاری کشور بود.
از سوی دیگر برخی قوانینی که گاهی هزینههای بسیاری برای آنها شده، پس از تصویب، سرنوشت نامشخصی در دستگاه ها پیدا میکنند و از حسن اجرا محروم میمانند. مثلا در پازل توسعهای که قانون برنامه کشور ترسیم میکند، تا چه میزان در دستگاهها نسبت به تکمیل آن اهتمام وجود دارد؟ پس شفافیت در عملکرد دستگاههای اجرایی، دغدغه دیگر ما در اندیشکده شفافیت برای ایران بود.
تقاطع این دو دغدغه، منجر به طراحی سامانه قانونبان شد. اما چون تحقق این دو امر از طریق نظارت متمرکز ممکن نیست، به سراغ نظارت همگانی یا نظارت عمومی رفتیم. به همین خاطر از crowd source استفاده کردیم که ذینفعان و ذیحقان هر قانون در آن سامانه بتوانند هم قوانین موجود و هم تخلفات دستگاهها در اجرای قوانین را بارگذاری کنند.
با این مقدمه، از دو سال پیش، با مطالعات تطبیقی و بررسیهای حقوق داخلی و اقتضائات آن، ایجاد سامانه قانونبان کلید خورد.
قانونبان با همکاری کدام نهادها شکل گرفت؟ و چه نوع همکاریای؟
ایده و طراحی قانونبان از اندیشکده شفافیت برای ایران بود؛ اما برای راهاندازی فنی، نیاز به حامیانی بود که مرکز وکلا قوه قضائیه این دعوت را لبیک گفت و به ما کمک کردند. به طور خاص آقای دکتر علی بهادری، ریاست مرکز وکلا، این دغدغه را دریافتند و با درک و تعامل خوبی با سامانه قانونبان همراه شدند که اگر همراهی ایشان نبود، شاید به این زودی شاهد راهاندازی و بهرهبرداری از سامانه نبودیم.
قانونبان قرار است رویکرد پیشگیری یا تنبیهی برای دستگاهها داشته باشد؟
سعی ما این است تا بستری برای ضمانت اجرای تنبیهی و دیوان قانون ایجاد کنیم؛ تا نماینده مجلسی که قانونی را تصویب میکند، امکان نظارت و بازخواست از طریق سامانه قانونبان را داشته باشد.
چالشی که ما تشخیص داده بودیم، این بود که نظام بعد از ۴۰ سال هنوز از فرمهای سنتی حکمرانی استفاده میکند. ارتقا حکمرانی، نیازمند فرمهای نوین است ولی ما از ساختارهای کارآمد و نوینی که در دنیا مجرب است، استفاده نمیکنیم. البته بعد از آقای رئیسی اصلاحات و اقدامات جدید و سازندهای در حکمرانی قضائی کشور در حال وقوع است که ما هم قانونبان را در همین مسیر میبینیم.
اینکه آقای رئیسی این کار را کلید زدند، حامل پیام است. البته قوه قضائیه به تنهایی مسئول نیست. قوه مجریه و شخص رئیس جمهور به عنوان حافظ و امین قانون کشور و نیز قوه مقننه که بعد از ۴۰ سال هنوز به دنبال تنقیح قوانین است، باید یک گام جلوتر بیایند و از اجرا و نحوه اجرای قوانین پرسش کنند.
جایگاه سامانه قانونبان در نظام حکمرانی را کجا ترسیم کردهاید؟ به عبارت دیگر این بازوی نظارتی در کجای بوروکراسی سنگین ما وارد میشود و اثرگذاری میکند؟ اتصالش به قوه قضائیه چگونه است؟
تعبیر ما از سامانه قانونبان، بازوی حرفهای نظارت بر دستگاههای اجرایی است و اولین انتظارمان برای بهرهبرداری، سازمان بازرسی کشور به عنوان مسئول حسن اجرای قوانین، است. تاکنون نظارتهای ادواری سازمان بازرسی، چه میزان کارآمدی داشته است؟ نوع نظارت در قانونبان، دورهای نیست و به صورت لحظه به لحظه انجام میشود.
ما از قوه قضائیه آغاز کردیم چون اولین جایی که ذره بین نظارت دستش است و تمایل به شفافیت در آن وجود داشت، قوه قضائیه بود. دستگاههای دیگر هنوز بهرهگیری از ابزار حرفهای قانونبان را نپذیرفتهاند. البته بعد از رونمایی توجهاتی شده است، اما نمیتوان از آن به عنوان اقدام جدی نهادهای حاکمیتی یاد کرد. قانونبان تلاش کرده مسیر حرکت دستگاههای حاکمیتی را جهت تحقق تکالیفی که به عهدهشان گذاشته شده، کوتاهتر و چابکتر کند و لذا منتظریم تا این سامانه به طور جدی محل استفاده نهادها و دستگاههای حاکمیتی قرار بگیرد.
قانونبان چه اثرگذاریهای دیگری خواهد داشت؟
یکی از افتراقات نظارت همگانی و نظارت متمرکز، این است که ضمانت اجرای نظارت اجتماعی، ضمانت اجرای فراحقوقی است. این سامانه خوراک کمپین های مطالبهگری را تامین میکند. برخی از کمپینهای مطالبهگری به دلیل فقدان جهتدهی یا ابتنا به دادههای نادرست به سرانجام نمیرسند. سامانه قانونبان در این مواقع میتواند با اطلاعات دقیق و مستند، این کمپین ها را تغذیه کند.
همچنین برای رسانهها جذابیت بسیاری دارد که در سامانه جامعی بتوانند به رصد تکالیف دستگاهها بپردازند و سراغ آنها بروند.
اختفا یا افشای ماهیت کاربران و بررسی گزارشهای دریافتی به چه صورت است؟ و اساسا نحوه جمعآوری اطلاعات در این سامانه چگونه است؟
سامانه قانونبان، میان گزارشگری تخلف و افشاگری، تفاوت قائل است. همکاری با سامانه در سطوح مختلف قابل تعریف است و چون دادهها و اطلاعات دریافتی، توسط تیم متخصص حقوقی دبیری میشود، درستی دادهها و حفظ اطلاعات کاربران سایت، سنجیده خواهد بود.
با توجه به فقر تجربه درخصوص پلتفرمهای مبتنی بر داده باز در کشور، آیا تمهیداتی نظیر آموزش همگانی درباره این حوزه را هم در دستور کار دارید؟
طراحی دوره آموزش کارآموزان مرکز وکلا از سامانه قانونبان با همکاری مرکز وکلا، اولین اتفاق در حیطه آموزش درخصوص سامانه است. درواقع مرکز وکلا به عنوان نخستین سطح از بدنه حقوقی کشور که با قانون سروکار دارد، اولین بهرهبردار سامانه است.
علاوه بر این، موشنهای ترویجی آماده و در سامانه بارگذاری شده و میشود. از این بعد هم کارهای محتوایی-ترویجی ما جدیتر خواهد شد. چون تاکنون دوندگیهای ما برای راهاندازی فنی و تغذیه اولیه محتوایی بوده، ورود جدی به بحث آموزش نداشتیم. اما آموزش، جزء سیاستهای اصلی ماست. چون بدون مردم، اتفاق خاصی رقم نخواهد خورد و مثل سایر سایتهای حکومتی، مدتی بعد از راهاندازی فراموش میشود. قانونبان قطعا باید با مردم و جامعه گره بخورد، به طوری که وقتی مردم در حوزهای در پی آگاهی از حقوق خود هستند، محل رجوعشان سامانه قانونبان باشد.
مزایای اختصاصی سامانه قانونبان و تفاوتش با سامانههای دیگر را در چه میبینید؟
قانونبان جزء معدود سامانههایی است که برای پژوهشگران این حوزه مفید است، چون با استاندارد داده باز تمام دادههای سایت را به صورت رایگان و با تحلیل در اختیار کاربر قرار میدهد.
همچنین در این سامانه، تکالیف در حوزههای مختلف دسته بندی شده و وضعیت تحقق هر یک از تکالیف در دستهبندی هفت گانهای پایش میشود و همچنین مستندات هر یک از گزارشها به تفکیک هر تکلیف، ثبت و لینک شده و قابل مشاهده است. علاوه بر این، قابلیت جستجوی خوبی در سامانه مبتنی بر مجریان تکلیف و موضوعات تکلیف با فیلترهای مخلتف فراهم شده است.
غالب سامانههای ما مونولوگ هستند، اما قانونبان دیالوگ محور است و مخاطبان در سه بستر مختلف میتواند به سهولت مشارکت نموده و در هر مورد ببینند تکلیفی که ثبت کردهاند، در چه وضعیتی قرار دارد.
نکته حائز اهمیت دیگر این است که بهرهگیری از سرویس محتوایی این سامانه صرفا مختص دستگاههای حاکمیتی نیست، بلکه بخش خصوصی هم میتواند از آن بهره ببرد و خدمات محتوایی دریافت کند. مثلا تکالیفی را که دستگاه ها در قبال آن ها دارند و شاید از آن اطلاع ندارند، بشناسند و مطالبه کنند.
سامانه قانونبان همانطور که در سایت مرجع معرف فناوریهای شهروندی معرفی شده، در ایران بینظیر و در جهان کمنظیر است. البته سیستم حکمرانی همه جوامع به چنین بسترهایی نیاز ندارند. ولی کشورهایی مثل ما به این سامانه نیاز دارند و امیدواریم حکمرانی به سمتی برود که تصویب قوانین صرفا برای سابقه مجلسها نباشد و با حسن اجرای قوانین، به ارتقا حکمرانی نظر شود.
میزان ارجاع، کاربران سایت و غیره را چگونه ارزیابی میکردید؟ و الان در چه وضعیتی است؟
صحبت در این باره به دلیل تازگی آغاز کار سامانه، زود است.
منبع: سایت جامعه اندیشکدهها
برای ورود به سامانه قانونبان اینجا را کلیک کنید.